كليدواژه :
چارتاقي , آتشكده , نجوم , سعت مشرق
چكيده فارسي :
چارتاقي‌ها، سازه‌هايي كهن از دوره ايران باستان هستند. گرچه نمي‌توان به صراحت گفت، ولي بسياري بر اين باور هستند كه اين سازه‌ها، بناهاي آئيني قبل از اسلام در ايران بوده‌اند. آتشكده نياسر، يكي از سالم‌ترين نمونه‌هاي بازمانده در ارتفاعات نياسر كاشان است. رضا مرادي غياث‌آبادي، پژوهشگر آزاد، بررسي مفصلي بر روي چارتاقي‌هاي ايران از جمله آتشكده نياسر انجام داده و معتقد است زاويه قرارگيري و تناسبات سازه آتشكده نياسر طوري است كه طلوع خورشيد در روز نخست هر فصل بر محورهاي خاصي از بنا انطباق داشته و از اين‌رو، قابليت تعيين آغاز فصل‌ها را دارد. ايشان نظريه خود را در دو كتاب "بناهاي تقويمي و نجومي ايران (رصدخانه‌هاي ايران)" و "چارتاقي‌ها" در مورد آتشكده نياسر مطرح كرده است. در اين مقاله با توجه به محاسبات، اندازه‌گيري‌ها و مشاهدات ميداني و همچنين تعريف پارامتر سعت مشرق، نشان مي‌دهيم كه امتداد طلوع خورشيد در آغاز هيچ‌كدام از فصل‌ها بر محورهاي بنا منطبق نمي‌شود؛ زيرا در اعتدالين، يعني روز نخست فصل بهار و پاييز، خورشيد از هيچ زاويه خاصي طلوع نمي‌كند. همچنين، نظريه ارائه‌شده در انقلاب تابستاني؛ يعني روز نخست فصل تابستان و انقلاب زمستاني؛ يعني نخستين روز زمستان نيز دقت لازم را ندارد.
در روز اول بهار و روز اول پاييز، خورشيد دقيقاً از شرق طلوع مي‌كند كه با هيچ‌يك از محورهاي ساختمان مطابقت ندارد. به اختلاف سمت نقطه طلوع آفتاب در هر روز از سال نسبت به شرق، سعت مشرق گفته مي‌شود. گستره زاويه‌اي سعت مشرق، به عرض جغرافيايي ناظر و همچنين زاويه ميل خورشيد در هر روز از سال بستگي دارد. عرض جغرافيايي آتشكده نياسر حدود 34 درجه است. پس، بيشينه سعت مشرق حدود 29 درجه است. يعني در اولين روز تابستان، خورشيد از سمت حدود 61 درجه و در روز اول زمستان از سمت حدود 119 درجه طلوع مي‌كند. تغييرات زاويه ميل خورشيد در روزهاي قبل و بعد از انقلابين بسيار كم هستند. بنابراين، اندازه‌گيري تغييرات سعت مشرق در اين روزها بايد بسيار دقيق باشد. اما قرارگيري ستون‌هاي آتشكده نياسر اين دقت را ندارد. يعني براي حدود يك ماه، به نظر مي‌رسد خورشيد تقريباً از يك نقطه طلوع مي‌كند. بنابراين ما نمي‌توانيم از آتشكده نياسر براي مشخص كردن روز اول تابستان و روز اول زمستان استفاده كنيم.
چكيده لاتين :
Chahar-taqies are buildings from ancient Iran. Although not for sure, many believe thatthese buildings were pre-Islamic religious buildings in Iran. Niasser fire-temple is oneof the examples of constructions that are in good condition in the Niaser Mountains ofKashan. Reza Moradi Ghiasabadi, a freelance researcher, has done extensive research onIranian Chahar-taqies, including the Niasser fire-temple. He believes that the angles andpositioning of the Niasser fire-temple structure are such that the sunrise on the first dayof each season is consistent with certain axes of the building. Therefore, it can be used todetermine the beginning of each season. He has expressed his theory in two books on “Thecalendar buildings” and “Calenddric Structure of Iran” about the Niasser fire-temple. Inthis study, by calculations, measurements and field observations as well as defining theortive amplitude parameter, we show that the sunrise along the beginning of each seasondoes not match the axes of the building. Because in the equinox, that is the first day ofspring and fall, the sun does not rise from any specific angle. In addition, the proposedtheory has not paid attention to the first day of summer and the first day of winter. Onthe first day of spring and the first day of autumn, the sun rises from exactly east, whichdoes not match any of the axes of the building. The difference in sunrise azimuth everyday of the year from the east azimuth is called the ortive amplitude. The ortive amplitudedepends on the latitude of the observer as well as the angle of declination of the sun everyday of the year. The latitude of the Niassar fire-temple is about 34 degrees. Hence, theortive amplitude is about 29 degrees. That is, on the first day of summer the sun rises onazimuth about 61 degrees. On the first day of winter, the sun rises on azimuth about 119degrees. Declination of the sun in the days before and after the solstices is very small.Therefore, the measurement of the ortive amplitude in the solstices must be very precise.But the columns in Niasser fire-temple does not have that precision. In other words, forabout a month, the sun appears to rise from one point. Hence, we can not use the Niasserfire-temple to specify the first day of summer and the first day of autumn. We concludethat the theory presented in solstices, namely the first day of summer and the first day ofwinter, is also inaccurate.
