حديث «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّه»، در بوته اعتبارسنجي

آموزه «معرفت نفس»، يكي از مهم‌ترين اجزاء «نظام معرفتي و تربيتي اسلام» است؛ همان آموزه‌اي كه در «گزاره‌هاي نقلي»، از آن با عنوان «فريضه هر مرد و زن مسلمان»، «مصداق علم نافع و برتر»، «برترين معرفت»، «رمز سعادت و نيكبختي» و «امري ملازم با معرفت رب» ياد شده و مورد توجه بسياري از دين‌پژوهان ـ از جمله «حكيمان و عارفان» ـ قرار گرفته است. اما بايد دانست كه اين آموزه، در معرض مناقشات مختلفي ـ از جمله مناقشه در سند مهم‌ترين پشتوانه روايي آن، يعني حديث «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّه» ـ نيز قرار دارد. فلذا مي‌توان گفت كه تلاش براي اثبات حجيت حديث مذكور، امري ضروري است. برخي از محققان، با تأكيد بر ارسال اين حديث، اساساً آن را معتبر ندانسته و برخي ديگر، در عين اذعان به مرسل‌بودن حديث مذكور، صرفاً با تكيه بر مواردي هم‌چون «تأييد آيات قرآن»، «تواتر معنوي» يا قاعده «ضَم احاديث ضِعاف»، در پي اثبات اعتبار آن بوده‌اند. حال آن‌كه مي‌توان با اتكاء به اطمينان ناشي از «تراكم ظنون» و با تجميع مجموعه‌اي از «قرائن سندي و محتوايي»، مانند: «اعتبار منبع»، «حضور در مجموعه معتبر صد كلمه»، «علو لفظ و معنا»، «تواتر معنوي يا اجمالي»، «شهرت روايي»، «مقبوليت در نزد بزرگان» و «برخورداري از مؤيدات قرآني، برهاني و وجداني»، به اثبات اعتبار اين حديث پرداخته و زمينه تثبيت يكي از مهم‌ترين معارف عرفاني و پي‌ريزي روشمند «نظام تربيتي اسلام» بر اساس آن را فراهم آورد.