تطبيق نقاشي از ناصرالدين شاه در ابتدا و انتهاي سلطنت در دوره قاجار

نقاشي از شاه در دوران قاجار يكي از موضوعات اصلي پيكر‌نگاري درباري است. نقاشي از چهرۀ ناصرالدين‌شاه (1247-1313‍ ق) در دوران حكومتش از ابتدا تا انتها مسير متفاوتي را طي مي‌كند. در دورۀ ابتدايي چهرۀ او منطبق با معيارها و زيبايي‌شناسي نقاشي ايراني و در دورۀ انتهاي سلطنت چهرۀ او تحت تأثير صنعت عكاسي و تغييرات اجتماعي و سفر به اروپا به‌سمت واقع‌گرايي و نقاشي اروپايي تغييرمي كند. سؤال كلي اين مقاله آن است كه تصاوير پيكر‌نگاري از ناصرالدين‌شاه در دورۀ ابتدايي و انتهايي قاجار داراي چه تغييراتي است و با توجه به تغيير شرايط اجتماعي، معيارهاي زيبايي‌شناسي براي چهرۀ شاه در هر دوره كدام است. با توجه به اهميت نقاشي از چهرۀ شاه در دوران قاجار، اين تغييرات در نقاشي از ناصرالدين‌شاه قاجار از ابتدا تا انتها موضوع اين پژوهش است. بدين‌منظور، ابتدا نقاشي پيكر‌نگاري در دوران ناصري بررسي مي‌شود. سپس به سير تحول و تفاوت و شباهت نقاشي‌هاي اين دوران از ناصرالدين‌شاه پرداخته مي‌شود. محتواي پژوهش حاضر كيفي و شيوۀ گردآوري اطلاعات، به‌صورت اسنادي (كتابخانه‌اي) است و روش پژوهش، تاريخي–تطبيقي است. يافته‌ها بيانگر آن است كه در دوران طولاني حكومت ناصرالدين‌شاه، نقاشي پيكر‌نگاري با موضوع شاه، يكي از مضامين اصلي در هنر نقاشي اين دوران است. در دورۀ ابتدايي سلطنت او، نقاشي شاه متأثر از هنر نقاشي ايراني در دوران قبل و دوران ابتدايي قاجار است و نگاه باستاني و آرمان‌گرايانه دارد، ولي در نقاشي دورۀ انتهايي، به‌علت تأثيرپذيري از تحولات اجتماعي اين دوران به‌سمت واقع‌گرايي و عكاسي متمايل مي‌شود و چهرۀ شاه، انساني و واقعي تصوير مي‌شود. موضوع نقاشي از ناصرالدين‌شاه در هر دو دوره ثابت است، ولي نگاه نقاشان با توجه به شرايط اجتماعي و سياسي دوران ابتدايي و انتهايي در زيبايي‌شناسي متحول و متفاوت تصوير مي‌شود. اين تحولات حاصل تغيير تفكر شاه، ارتباط با اروپا، تغييرات اجتماعي و استفاده از هنر عكاسي و تمايل به تصوير واقعي به‌دور از هرگونه آرمان‌گرايي است. اين عوامل نشان مي‌دهد هنر دوران ناصري در نقاشي از چهره در هر دو دوره متأثر از تغييرات اجتماعي آن دوران است و نگاه هنرمندان به موضوع پيكر‌نگاري با عوامل اجتماعي تغيير كرده و داراي زيبايي‌شناسي متغير است. نگاه به موضوع انسان در هنر پيكر‌نگاري در هر دوره متفاوت تصوير شده و اين روند در چهرۀ ناصرالدين‌شاه قابل‌بررسي است. [1]