كليدواژه :
گوهرتراشي , گوهرنامه هاي پارسي , چرخ حكاكي , چرخ سوراخ كاري , جواهر
چكيده فارسي :
گوهرتراشي از پرسابقه ترين حوزه هاي فني و علمي در فرهنگ اسلامي است. دامنۀ كاربرد اين رشته، وسيع بوده و از جمله در ساخت زيورآلات، مُ هره ًا، حرزها و طلسمات كاربرد دارد. بخشي از اطلاعات مربوط به گوهرتراشي در رسالاتي موسوم به «گوهرنامه» بازتاب يافته است. گوهرنامه ها، معمولا به معرفي شيوه هاي گوهرشناسي (كاني شناسي) مي پردازند. مباحث تمدني، علوً م طبي، علوم حديث، جنبه هاي فني تراش و جلاي سنگ ها نيز از ديگر مفاد اين رسالات است. مباحث فني گوهرتراشي در اين منابع، غالبا به اشاره و مختصر طرح شده و گاه با تعابير تخصصي يا نامأنوس همراه شده است. از اين رو، درك و كشف دانش پيشينيان در اين مورد با ابهاماتي روبروست. يكي از اين موارد، تنوع چرخ هاي تراش و جلاست كه به رغم اشاره در اغلب گوهرنامه ها، مفهوم و عملكرد آنها مبهم و نامشخص باقي مانده است. از اين رو، پرسش اصلي اين تحقيق آن است كه چرخ هاي حكاكي مصطلح در گوهرنامه هاي فارسي، داراي چه ويژگي هايي از نظر مفهوم، نوع شكل، ساختار و عملكرد بوده اند؟هدف اين مقاله، شناخت بيش تر اين هنر و شيوه هاي به كارگيري چرخ هاي حكاكي در گوهرتراشي بر اساس متون و اصطلاحات رايج در گوهرنامه هاست. در ابتداي مقالۀ حاضر، گوهرنامه ها و ساختار محتوايي آنها به اجمال، معرفي و بررسي شده است. سپس بسامد اصطلاحي چرخ هاي گوهرتراشي (حكاكي) در اين متون مورد بررسي قرار گرفته است. هم چنين، براي دستيابي هرچه بيش تر به داده هاي مرتبط با شكل، ساختار و عملكرد چرخ حكاكي، به جستجوي شواهد تاريخي و تصويري از منابع پيراموني و متأخر پرداخته شده است. نتايج اين مطالعه نشان مي دهد كه اصطلاح چرخ حكاكي و نظاير آن در متون مختلف، ناظر به سه دستگاه چرخ گوهرتراشي، چرخ كنده كاري و تختۀ سفته گري بوده است. هم چنين، ساختار و عملكرد كلي اين چرخ ها در طول زمان تغيير چنداني نكرده است.
چكيده لاتين :
Gemology is one of the first sciences about which ancient scholars and scientists of Iran and the Islamic world have written treatises. The economic, administrative and documentary aspects of gems in Islamic governments and before them show the importance of this part of science in different periods. The main part of Jawāher-namās (books of gems) has always been dedicated to methods of identifying and valuing gems. But in the meanwhile, the subjects of civilization, medical sciences, hadith sciences and technical aspects of stone engraving and polishing have also been considered. In Jawāher-namās, the methods of cutting and polishing each type of gems has been specifically described. Such descriptions are sometimes accompanied with specialized or forgotten words. Therefore, understanding and discovering the knowledge of our predecessors in this regard has been remained ambiguous and in some cases, the exact meaning of the authors would not be understood. These include a variety of engraving and polishing wheels (instruments). In most gems the types of wheels used have been referred to; however there is no mention of the general structure of them, i.e. the devices used. Therefore, the main question of the present research would be as follows: What characteristics do the engraving wheels mentioned in Persian Jawaher-namas have in terms of meaning, appearance, structure and function?
Looking for sources other than books on gems, and reviewing the remained examples and pictures used to describe this work in the 9th and 10th centuries AH/AD 15th and 16th centuries, an attempt has been made to give an overview of the construction of such devices and the function of each. Examining some images and tools left from the Qajar period in Iran, India and Europe, the results demonstrate that these wheels were based on relatively similar structures at that time. However, there are three types of lapidary wheels that require three different types of machines. In this article, besides having a review of such devices, other technical features and the history of each has been considered as well. These features show that each lapidary wheel applied a certain device with different function, depending on their operation. This matter proved to be decisive in the diverse production of gem stones.
