بررسي نقش و نوشتار در منسوجات آل ‌بويه (مطالعۀ موردي: پارچه‌هاي مكشوفه در آرامگاه بي‌بي شهربانو و نقاره‌خانۀ شهرري)

A Study on the Motifs and Inscriptions of the Buyid Textiles (Case Study: Discovered Fabrics from the Bibi-ShahrbÄnu Monument and the NaqqÄreh-KhÄneh in Ray)

با رونق توليد پارچه هاي ابريشمي در دورۀ آل بويه، منسوجات به كالاي پرارزشي در ايران تبديل شدند. بر اساس مدارك مكتوب و يافته هاي باستان شناسي، در دورۀ آل بويه پارچه هايي از جنس ابريشم و مزين به نقوش حيواني، گياهي و يا كتيبۀ كوفي، بافته مي شده است. يكي از نكات مهم اين پارچه هاي مزين به نقش و كتيبه، كاربري آنها بوده كه به عنوان كفن از آنها استفاده مي شده است. با توجه به كاركرد پارچه ها به عنوان كفن و محتواي كتيبه هاي بافته شده، اين سوال مطرح است كه فرهنگ آل بويه چه تأثيري در چگونگي اين هنر داشته است؟ هدف از اين پژوهش بررسي سوگيري فرهنگي در زمينۀ پارچه هاي ابريشمي كتيبه دار در عصر آل بويه است. محوريت مقالۀ حاضر بر مبناي خوانش كتيبه هاي 26 پارچۀ ابريشمي است كه از كاوش هاي باستان شناسي گورستان نقاره خانه و بي بي شهربانو واقع در شهرري به دست آمده اند. داده هاي به كار برده شده در اين پژوهش، از طريق منابع كتابخانه اي و قابل استناد جمع آوري شده اند و تجزيه و تحليل داده ها، به صورت كيفي و كمي مي باشد. پژوهش حاضر به دنبال بررسي ماهيت نقوش و محتواي نوشتاري پارچه هاي آل بويه است كه با توجه به درجۀ اهميت آنها به عنوان كفن و يا در كنار متوفي استفاده شده اند. با توجه به نقش بارز فرهنگ تصويري ايران باستان در نقوش منسوجات، نقش هاي مورد استفاده به چهار دستۀ اصلي تقسيم شده اند كه به صورت نمادين اشاراتي به كرامت انسان، زندگي پس از مرگ، جاودانگي، بقاي انسان و ارتباط انسان و آخرت دارند. نوشتار موجود در كنار نقش ها، شامل مضاميني است كه بر محتواي نقوش تأكيد مي كنند و در بررسي نقوش ، متون هم نشين با منسوجات نيز مورد بررسي قرار گرفته اند. بيش ترين متن هاي مورد استفاده در اين منسوجات، متن هايي با محتواي ديني يا نص است كه از كتاب هاي شعر عربي گرفته شده اند. اين منسوجات، نگاه دوگانه اي دارند؛ از يك سو نقش پارچه ها برگرفته از نقوش اسطوره اي ايران باستان بوده و از سوي ديگر، نگرش ديني آل بويه سبب بهره گيري از كتيبه هاي اسلامي در پارچه ها شده است.

In Buyid period textiles became fairly valuable artifacts as a result of silk fabrics production in Iran. Royal textiles were produced from silk and the inscriptions were either embroidered or woven on them in Kufic or Naskh scripts. The main question in this research is that how the Buyid culture exerted influence on this kind of textile. Incidentally, it is aimed to see how the Buyid period culture affected the textile production in all aspects including motifs, inscriptions, contents as well as their function. The present research has been carried out on the basis of studying 26 inscribed textiles discovered from the tombs in Ray. The data of the research has been collected from library sources. The analysis method in here is both quantitative and qualitative. Adopting a descriptive methodology, the present study has attempted to analyze the dual view in the mentioned period. According to documents, the textiles were used as shrouds and also to cover the tomb and in some cases as a material buried with the deceased. Some of the literature documents also confirm that in the Buyid period aristocracies were buried with silk textiles. The relation between the content of textile inscriptions and their motifs is another issue to be discussed here. Furthermore, it is attempted to see how such elements were related to the function of textiles as shroud and as a material buried with the deceased. According to the evidence, one of the clear factors affecting the Buyid textiles is the combination of both ancient Iranian features and those of the Islamic culture. In Ray textiles, motifs would be classified into four main subjects, including trees, birds, riders, human beings. Most of the motifs have symbolic meanings to the human values, afterlife, the eternity of human and the next world. Most of the inscriptions have religious contents. The motifs reflect the attention to the ancient Iranian culture while the inscriptions show the religious view of the Buyid governors. The result shows that the contrast between the pre-Islamic visual motifs and religious contents could be considered as a result of cultural and religious combination which was dominant in the Buyid period.