راه برون‌رفت از بنيادگرايي اسلامي

The way out of Islamic fundamentalism

هرچند خشونت‌گرايي با تمسك به آموزه‌هاي ديني كه نوعاً با تكية صرف بر الفاظ و نوعي اخباري‌گري توأم بوده است امر كاملاً جديدي نيست و در تاريخ اديان سوابق بسياري دارد، ولي آنچه امروزه به عنوان بنيادگرايي خشونت‌آميز شاهديم - با همة ويژگي‌ها و خصوصيات آن - امر جديدي است كه در تاريخ اديان و مذاهب كمتر مسبوق به سابقه است. بنابراين، بنيادگرايي اسلامي در اين مقاله آن خوانشي از اسلام است كه جز عصر حاضر، در هيچ يك از برهه‌هاي تاريخي گذشته وجود نداشته و خشونت‌ورزي ويژگي بارز آن است. با اين تفاسير، مبناي تكثر قرائات از اسلام تا پيش از قرن حاضر هرچه بوده، توان تبيين سازوكار ظهور بنيادگرايي اسلامي ندارد. بنابراين، يافتن راهي براي برون‌رفت از اين خوانش مذهبي، مستلزم آن است كه ابتدا منطق ظهور و بازتوليد آن را دريابيم. در اين راستا، در پژوهش توصيفي-تحليلي حاضر از انديشه‌هاي عليرضا شجاعي‌زند1، مصطفي ملكيان2 و سارا شريعتي3 در اين زمينه بهره جسته‌ايم. با واكاوي آراي شجاعي‌زند ظهور بنيادگرايي اسلامي را در تنشِ معاصرِ ميان ايدئولوژي جمع‌گراي اسلامي و ايدئولوژي فردگرا و جهاني‌شدة ليبرال يافتيم كه مبناي بازتوليد آن نيز با اتكا به انديشه‌هاي ملكيان و شريعتي در اتخاذ سازوكاري پوپوليستي بود. واكاوي نظريات مربوط به پوپوليسم، تقويت جامعة مدني را به عنوان اولين گام براي مبارزه با بنيادگرايي اسلامي به ما نماياند. [1] 1. دكتر علي‌رضا شجاعي‌زند نظريه‌پرداز ايراني در حوزه جامعه‌شناسي دين و پژوهشگر در زمينه جامعه‌شناسي معرفت است. كتاب‌هاي «مشروعيت ديني دولت و اقتدار سياسي (1376)»، «دين، جامعه و عرفي‌شدن (1380)»، «عرفي‌شدن در تجربه مسيحي و اسلامي (1381)»، «برهه انقلابي در ايران (1382)»، «تكاپوهاي دين سياسي (1383)»، «عرفي‌شدن در غرب مسيحي و شرق اسلامي (1383)»، «جامعه‌شناسي دين (1) (1388)»، «الدين و المتغيرات الثقافيه المعاصره: الحداثه، العلمنه، العولمه (2012)»، «نقش دين در توسعه (1393)» و «دين در زمانه و زمينه مدرن (1394)» بازتاب بخشي از انديشه‌هاي ايشان هستند. 2- مصطفي ملكيان فيلسوف ايراني و صاحب نظريه «عقلانيت و معنويت» است. تمركز انديشه‌هاي ايشان در حوزه‌هاي فلسفه، روان‌شناسي، عرفان، دين، و ادبيات و هنر است. 3- دكتر سارا شريعتي مزيناني از متفكران ايراني در حوزه جامعه‌شناسي دين است. «دين و ايدئولوژي (1391)»، «مقدمه‌اي در مواجهه با علوم اجتماعي در متن سنت‌هاي شيعي (1393)» و «طرد شدگان (1394)» بخشي از آثار ايشان هستند.

Although violence based on religious teachings, which is typically based on mere words, is not entirely new and has a long history in religions, but what we see today as violent fundamentalism with all its features is new, is less unprecedented in the history of religions and sects. Thus, Islamic fundamentalism in this article is a reading of Islam that has not existed in any of the past historical periods except the present age; and its hallmark is violence. Islamic fundamentalism is a reading of Islam that has not existed in any of the past historical periods except the present age. Therefore, finding a way out of this religious reading requires that we first understand the logic of its emergence and reproduction. Therefore, in this article, we sought the logic of the emergence and reproduction of Islamic fundamentalism and finding a way out of it. Achieving it also requires mastering how it emerges and reproduces. In this regard, in the present descriptive-analytical article, we used the ideas of Alireza Shojaeezand, Mostafa Malekian and Sara Shariati in this field. On this basis, we found the emergence of Islamic fundamentalism in the contemporary tension between Islamic collectivist ideology and individualistic and globalized liberal ideology. Also, the adoption of a populist mechanism is the basis of its reproduction. Therefore, we believe that strengthening civil society is a sufficient condition for overcoming Islamic Fundamentalism