كليدواژه :
حمام , نقشه دارالسلطنه , پراكنش , شعاع دسترسي , همجواري
چكيده فارسي :
شهر، بستر پويايي است كه تمامي اجزاي آن در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر عمل مي‌كنند؛ از اين‌رو برنامه‌ريزي و مديريت پراكنش كاربري‌ها از اهميت بسيار بالايي برخوردار است. در گذشته، معماران با توجه به اقليم، فرهنگ و نيازهاي جامعه به‌درستي توانسته بودند با برنامه‌ريزي دقيق كاربري اراضي شهري، خواسته‌هاي شهروندان را پاسخ دهند. يكي از عمده كاربري‌هايي كه در گذشته ازلحاظ عوامل اجتماعي، فرهنگي و بهداشتي بسيار حايز اهميت بودند، حمام‌هاي تاريخي هستند. هرچند امروزه اين بناها اهميت خود را از دست داده‌اند، ولي بررسي و تحقيق دربارۀ پراكنش اين بناها ما را در تعيين شعاع دسترسي، تأثير آن بر كاربري‌هاي همجوار و در نتيجه -شكل ساختاري شهر- ياري مي‌دهد؛ بنابراين در مقالۀ حاضر، تحليلي مبني‌بر ميزان پراكنش حمام‌ها با توجه به محدودۀ تاريخي، مطلوبيت شعاع دسترسي حمام‌هاي تاريخي در شهر تبريز، و هم‌چنين بررسي ميزان ارتباط توزيع اين بناها با ساير كاربري‌ها براساس عوامل اجتماعي-فرهنگي انجام شده است. با اين وصف پرسش‌ها عبارتنداز: 1- با توجه به نقشۀ دارالسلطنه چه رابطه‌اي بين تعداد و مساحت حمام‌هاي موجود در يك محله و مساحت آن محله وجود دارد؟ 2- آيا رابطۀ منطقي بين كاربري محله، تعداد و مساحت حمام‌ها وجود دارد؟ 3- با توجه به اين‌كه تبريز در منطقۀ سرد و كوهستاني واقع است چه رابطۀ منطقي ميان پراكنش حمام‌ها و اقليم وجود داشت؟ 4- حمام‌هاي تاريخي تبريز بيشتر در كنار كدام همجواري‌ها واقع‌شده‌اند و چرا ؟ براي جمع‌آوري داده‌ها و اطلاعات موردنياز از روش كتابخانه‌اي و اسنادي استفاده شده است. يكي از اسنادي كه اساس تحقيق برروي آن شكل گرفته، نقشۀ دارالسلطنه تبريز است. اين نقشه در سال 1297 ه.ق. مصادف با 1880 م. به اهتمام «عباس‌خان سرتيپ» در تبريز ترسيم شد. نتايج تحقيق با استناد به اين نقشه نشان‌داد كه بيشترين پراكنش حمام‌ها (يك-سوم آن‌ها) در محدودۀ باروي «نجف‌قلي‌خان» بوده كه در مركز شهر واقع است. ميانگين شعاع دسترسي براي حمام‌هاي تاريخي در شهر تبريز حدود 500 قدم (300 متر) است و تنها كاربري كه حداقل يك باب از آن در شعاع عملكردي حمام‌ها قرار داشت، مسجد بود. بعد از مسجد دوكاربري ديگر كه تعداد بيشتري از آن در اين شعاع دسترسي قرار دارد، عبارت است از حمام‌هاي ديگر و خانه‌هاي افراد معروف. اين نتايج، شكل‌گيري ساختار شهر تبريز را براساس تأثير اعتقادهاي فرهنگي-مذهبي و اصول اجتماعي، در كنار عوامل طبيعي (كوه، رودخانه) موجود در بستر آن‌را نشان مي‌دهد.
چكيده لاتين :
A city is a dynamic context, whose all components interact closely with one another; therefore, planning and managing the dispersal of land uses is of high importance. In past, considering the climate, culture and the needs of society, the architects managed to respond to the demands of the citizens by carefully planning the use of urban lands. Historical baths were among these major uses, which were very important in terms of social, cultural, and sanitary factors. Although these places have lost their importance nowadays, investigating and studying the dispersal of such places helps us determine the access radius, its effect on neighboring land uses and consequently the structural shape of the city. Thus, this study has been conducted considering the historical area, desirability of access radius of historical baths in Tabriz, and the level of distribution relationships between these structures, and other land uses based on social-cultural factors is studied as well. Documentary and library methods have been used to collect the necessary data and information. Tabriz’s Dar-al-Salṭaneh map is a document which the foundation of the research is based on. Abbas Khan Sartip Chenari had this map drawn in Tabriz in 1880. Using this map, the study results indicated that the most dispersal of baths (one-third of them) were within Najaf Goli Khan rampart, which was located in city center. The mean of access radius for historical bath of Tabriz was about 300 meters, and mosques were the only land use with at least one structure within the functional radius of the baths. In addition to the mosques, some other mosques and houses of famous people formed two other land uses many of which were located in this access radius. These results show the structural formation of the city of Tabriz influenced by cultural-religious beliefs and social principles as well as natural factors (mountain, river) which existed in that context.
