مطالعه كاركرد معماري و گونه‌شناسي قلعه‌هاي دستگردان طبس در دوره اسلامي

A Study of the Architectural and Typological Function of the Castle of Dastgardan Tabas in the Islamic Period

قلعه‌ها بناهاي امن و مستحكمي هستند كه در گذشته در نقاط مهم و گذرگاه‌ها ساخته مي‌شدند. موقعيت جغرافيايي استان خراسان جنوبي به‌لحاظ ويژگي‌هاي طبيعي، چون: رشته‌كوه‌ها و دشت‌هاي كم‌ارتفاع، هويت خاصي بدين‌منطقه بخشيده و كم‌آبي و خشك‌سالي محيط موجب بي‌ثباتي سياسي و درنتيجه معماري امنيتي و ساخت قنات را در سازگاري با محيط به‌وجود آورده است. بخش دستگردان در محدودۀ جغرافيايي غربي استان خراسان جنوبي قرار دارد و به‌دليل شرايط ويژۀ جغرافيايي، مانند: قرارگيري در حاشيۀ كوير لوت و دور بودن از مراكز شهري و خدماتي بزرگ، تبديل به منطقه‌اي غيرقابل دسترس از مراكز حكومتي طي دوره‌هاي مختلف تاريخي شده است؛ از اين‌رو، آثار معماري فراواني را در خود جاي داده‌ است. در بررسي باستان‌شناسي بخش دستگردان طبس در سال 1394ه‍.ش.، قلعه‌هايي مربوط به اواخر سلجوقي تا اوايل پهلوي شناسايي شده كه تاكنون ساختار و كاركرد هر يك مطالعه نشده است. لازم به ذكر است شيوۀ قلعه‌سازي در منطقه بر شيوۀ معماري بسياري از بناهاي اين منطقه، مانند به‌كارگيري برج و حصارهاي مرتفع، تأثير گذارده است. اين مقاله با رويكرد توصيفي-تحليلي و با انجام فعاليت‌هاي ميداني و مراجعه به منابع كتابخانه‌اي، مانند منابع تاريخي دوران اسلامي انجام گرفته است و درپي پاسخ به اين پرسش است؛ گونه‌شناسي قلعه‌هاي دستگردان براساس كاركرد و عناصر سازنده به چه نحوي قابل ارزيابي است؟ هدف اين پژوهش شناخت و مطالعۀ ساختار كالبدي معماري قلعه‌هاي دستگردان طبس، گونه‌بندي و گاهنگاري آن‌ها است. مطالعه سير تاريخي دگرگوني در ساختار و عوامل تأثيرگذار بر كالبد قلعه‌ها و ترسيم الگوي حاكم‌بر ساختار معماري اين‌گونه بنا، از ديگر اهداف اين پژوهش است. مطالعه بناهاي امنيتي اين منطقه نشان مي‌دهد، شرايط اقليمي با مناطق بياباني گسترده و نقاط مرتفع پناهگاهي و تحولات سياسي ـ اجتماعي به‌دليل قرارگيري بر سر راه‌هاي ارتباطي با مرزهاي شرقي و همچنين دوري از مراكز شهري منطقه و نبود يك حاكميت وابسته به دولت مركزي بر فرايند شكل‌گيري ساختار معماري امنيتي بخش دستگردان طبس در دوره اسلامي تأثيرگذار بوده است.

Castles are strong and secure monuments built in the past on important points and roads. The geographical location of South Khorasan province in terms of natural features such as mountain ranges and low plains, has given a special identity to this region and the drought and the environment has created political instability, thereby creating a security architecture and aqueducts to adapt to the environment. Dastgerdan section is located in the western geographical area of South Khorasan province and due to special geographical Such as being located on the edge of the Lut Desert and being far from major urban and service centers, it has become an inaccessible area from government centers during various historical periods, it has many architectural works. In the archaeological survey of Dastgardan Tabas in 2015, castles from the Late Seljuk to early Pahlavi period have been identified that have not yet been studied the structure and function of each. It should be noted that the method of building castles in the region has influenced the architectural style of many buildings in this region, such as the use of towers and high fences. This paper is a descriptive-analytical approach based and it has been done by conducting field activities and referring to library sources such as historical sources of the Islamic period to explain and answer this question; Typology of castle architecture of Dastgerdan, based on performance and how the elements to be evaluated? Therefore, in this paper, it is attempted to analyze the important factors and factors in the formation of castles in the Dardgardan area. The purpose of this study is to know and study the physical structure of the architecture of Tabas Dastgerdan castles, their typology and chronology. A study of security buildings in the area shows, climatic conditions with vast desert areas and high places of refuge and socio-political developments due to the location of communication routes with the eastern borders and the vulnerability of the region during enemy attacks, as well as the distance from urban areas and the absence of a central government. The formation of the security architecture structure of the Dastgerdan section of Tabas has been influential in the Islamic period. The results indicate that security perception is one of the most influential concepts in shaping the fortresses of the area.