شهرك خان لنجان: مكانيابي، مؤلفه ها و جايگاه آن در رُستاق اَلَنجان اصفهان از قرون اوليۀ اسلامي تا قرن هفتم هجري قمري

Khān Lanjān Town: Locating, Characteristics and Its Place in Alanjān Rostaq of Isfahān from the Early Islamic to the Seventh Century A.H.

خان‌لنجان به استناد مدارك تاريخي، ازجمله سكونتگاه‌هاي كهن و پيراموني جنوب شهر اصفهان محسوب مي‌گشت كه از قرون اوليه اسلامي تا قرن هفتم هـ.ق، به‌عنوان يك شهرك اسلامي در مركز «رُستاق اَلَنجان» يا ناحيۀ لَنجان كنوني مطرح بوده است. با وجود اعتبار شهرك خان‌لنجان، اغلب پژوهشگران مطالعات خود را بر قلعۀ كوهستاني آن متمركز نموده و همچنان ابهامات و پرسش‌هايي در مورد موقعيت مكاني، ساختار اجتماعي-اقتصادي و هم‌چنين عوامل مؤثر بر ركود اين شهرك وجود دارد. اين در حالي است كه شناخت مؤلفه‌ها و ساختار اين سكونتگاه به‌عنوان نمونه‌اي موردي از شهرك‌هاي پيراموني كه به وفور در ايران دوران اسلامي وجود داشته اند، مي‌تواند به‌عنوان الگويي جهت مطالعه و تحليل اينگونه از استقرار‌ها مورد استفاده پژوهشگران قرار گيرد. در مقاله پيش‌رو روش پژوهش توصيفي- تحليلي گزينش و كوشش مي‌شود با بهره‌گيري از داده‌هاي حاصل از منابع مكتوب، بررسي باستان‌شناسي منطقه و سنجش از دور، موقعيت و گستره تقريبي اين شهرك پيشنهاد شده و ساختار و تحولات آن از سده‌هاي نخستين اسلامي تا قرن هفتم هجري مورد مطالعه قرار گيرد. نتايجِ حاصل حاكي از آن است كه برخلاف نظر محققان پيشين، شهرك خان‌لنجان در جنوب كوه قلعه‌بزي گسترده شده و قابل تطبيق با شهر فيروزان نمي‌باشد. وجود ظرفيت‌هاي زيست‌محيطي و موقعيت استراتژيك اين ناحيه، هم‌چون دسترسي مستقيم به آب زاينده‌رود، قرار داشتن در مسير راه‌هاي باستاني فارس و بختياري و مجاورت با قلعه كوهستاني خان‌لنجان، در مجموع از سه منظر زراعي، تجاري و دفاعي در رشد و رونق آن تأثير گذارده‌اند. اين شهرك بر مبناي نظريه«شبكه شهري»، در طول حيات خود از نظر مناسبات سياسي زيرمجموعه و تابع قصبه اصفهان محسوب مي‌گشت اما در سطح ناحيه لنجان، از نقشي مركزي برخوردار و در مديريت سكونتگاه‌هاي خرد و كلان پيراموني خود دخيل بوده است. از عوامل مهم افول تدريجي شهرك خان‌لنجان، مي‌توان به تخريب قلعۀ كوهستاني آن و گزينش شهر فيروزان به مركزيت ناحيه لنجان در دورۀ ايلخاني اشاره نمود.

Based on historical documents, “Khān Lanjān” was one of the ancient and peripheral settlements in south of Isfahān city that had flourished as an Islamic town in the center of “Alanjān Rostaq” or Lanjān district from the early Islamic to 7th century AH. Despite the importance of Khān Lanjān town, most prior researchers have focused on the Khān Lanjān mountainous fortress and there are still some ambiguities about the Khān Lanjān town’s location and military, economic and social structure and also decline factors.While investigation of the characteristics of Khān Lanjān town as a case study of surrounding settlements can be used as a model for study and analyze of these kinds of Islamic settlements in Iran. Hence the present paper try to examine structure and evolutions of this town by using data obtained from written sources, archaeological survey and remote sensing and by a descriptive-analytical method. Moreover, it has been attempted to suggest the location and approximate extent of Khān Lanjān town. The results show that contrary to previous studies, Khān Lanjān town did not correspond to the Firūzān town’s location and it was located in the south of Qaleh Bozi mountain where environmental potentials and strategic location, such as direct access to Zāyandeh rūd water and ancient routes of Fars and Bakhtiari and also adjacent to Khān Lanjān mountainous castle, had an effective role in growth and prosperity of this town from agricultural, commercial and defensive aspects. According to the theory of “urban network”, Khān Lanjān town was considered as a subordinate of Isfahan city from political dimension during its life, but in the regional level of Lanjān district, this town had a central role and has involved in the management of surrounding micro and macro scale settlements. The destruction Khān Lanjān fortification and the selection of Firūzān as the center of Lanjān district in the Il-Khānid period were main agents in gradual decline of Khān Lanjān town.