بررسي و تحليل سازۀ معماري گور مقبرۀ ايلخانيِ تپه نور (سلطانيه-زنجان) براساس كاوش هاي باستان شناسي

Investigation and Analysis of Architectural Structure of Ilkhanid Tomb of Tappeh Noor (Soltanieh Zanjan) Based on Archaeological Excavations

شهر سلطانيه به‌عنوان مركز سياسي، پايتخت سلاطين ايلخانان مغول، در سال 703 تا 716 ه‍.ق.، در 30 كيلومتري جنوب‌شرقي شهر زنجان ساخته شد. ارزش تاريخي سلطانيه علاوه‌بر پايتخت و مسائل سياسي آن، نشان‌دهندۀ پيشرفت شگرف معماري در دوران اسلامي، بناهاي مختلفي اعم‌از عام‌المنفعه و خصوصي احداث گرديده است. معماري آرامگاهي يكي از مهم‌ترين تجليات هنر معماري ايراني و اسلامي است. در سدۀ هشتم هجري‌قمري، شاهد ساخت يادمان‌هاي مذهبي تاريخي متعددي كه در فرهنگ معماري ايران به «برج‌هاي آرامگاهي» موسومند. تپه نور، يكي از بزرگ‌ترين تپه‌هاي باستاني دشت سلطانيه، در 1500 متري جنوب گنبد سلطانيه قرار گرفته است. با توجه به پژوهش‌هاي انجام‌شده در نقاط مختلف سلطانيه، تپه نور يكي از مكان‌هاي مهم و حاوي اطلاعاتي مربوط به دورۀ ايلخانان مغول مي‌باشد. كاوش در مهرماه 1388 در تپه نور مركزي انجام گرفت و با هدف نماياندن آثار معماري متمركز گرديد. در پژوهش حاضر تلاش بر ارائه نتايج كاوش، بحث تحليل سازۀ معماري و گاهنگاري آن است. گردآوري اطلاعات براساس روش ميداني و كتابخانه‌اي انجام گرفته است. پرسش اصلي اين پژوهش بدين‌قرار است؛ معماري به‌دست آمده در طي كاوش مربوط به مقابر دورۀ ايلخاني است؟ و ازلحاظ معماري و تزيينات با ساير مقابر دوره ايلخاني شباهت دارد؟ انجام كاوش در اين محوطه منجر به شناسايي برج مقبره‌اي از دورۀ ايلخانان گرديد. اين سازۀ سنگي از داخل داراي پلان چليپايي و نماي بيرون پلان دوازده‌ضلعي است. ابتدا داخل فضاي گنبد را با لاشه‌سنگ و ملاط گچ نيم‌كوب به‌شكل چليپا، همراه با يك ورودي دهليز مانند و ساقۀ گنبد كه در‌حال‌حاضر موجود نمي‌باشد، ساخته‌اند. اين محوطه ازلحاظ معماري و تزئينات بنا با مقبره‌هاي باغ گنبد سبز قم (خواجه علي صفي، گنبد شمالي و مقبرۀ خواجه اصيل‌الدين)و برج مقبره‌اي آذربايجان (سه گنبد اروميه، گنبد كبود مراغه)، برج مقبرۀ باباحسين ملاير، برج‌مقبرۀ امام‌زاده هود درجزين همدان و... مقايسه نمود.

The city of Soltanieh was built in 703 to 716 AH, thirty kilometers southeast of Zanjan city, as the political center, the capital of the Mogul Ilkhan sultanate. In addition to the capital and its political issues, Soltanieh’s historical value reflects the tremendous advancement of architecture in the Islamic era, where various public and private buildings have been constructed. Mausoleum architecture is one of the most important manifestations of Iranian and Islamic architectural art. In the 8th/10th century, several historical religious monuments were constructed which are known as “tomb towers” in Iranian architectural culture. Tappeh Noor, one of the largest ancient hills of Soltanieh plain, is located 1500 meters south of soltanieh dome. Tappeh-e-Noor is one of the most important places containing information about the Mogul Ilkhan period. Excavation was carried out in October 2009 in The Central Light Hill and focused on showing architectural works. The results of the excavation led to the identification of the tomb tower related to the Ilkhanid period. In this study, we tried to present the results of exploration, architectural structural analysis and its chronology. Data collection was done based on field and library methods. Excavation of this site led to the identification of the tomb tower from the Ilkhanid period. First, the interior of the dome space is constructed with stone carcasses and chalk mortar in the form of a cruciferous, along with an atrium-like entrance and a dome stem that is not currently available. This area is architecturally and decorated with the tombs of Qom’s Green Dome Garden (Khajeh Ali Safi, North Dome and Khajeh Asil al-Din Tomb) and Azerbaijani Tomb Tower (Three Domes of Urmia, Burgundy Dome of Maragheh), Baba Hossein Malayer Tomb Tower, Imamzadeh Hood Tomb Tower in Jezin Hamedan, etc. Comparison.