بررسي مواد رنگساز در نقوش تزئيني ايوان‌هاي شمالي و جنوب‌شرقي ميراث جهاني گنبد سلطانيه

Study of Colorants Materials on the Decoration Patterns on the North and Southeast Porches of Soltanieh Dome, Zanjan, Iran

بناي گنبد سلطانيه در شهر سلطانيه، يكي از پايتخت‌هاي ايلخانان مغول كه به‌دست «سلطان محمد خدابنده الجايتو» ساخته شد به‌عنوان هفتمين بناي ايران در سال 2005م. در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيد. ازنظر معماري شاخص و تزئينات رنگي و نقاشي‌هاي ديواري برروي بسترهاي مختلف بناي گنبد سلطانيه از مهم‌ترين و پركاربردترين بناهاي موجود در دورۀ ايلخاني است. درهمين‌راستا، باتوجه‌ به اين‌كه شناخت نوع رنگ‌ها و نحوۀ اجراي اين تزئينات مي‌تواند يكي از مهم‌ترين موضوعات و مباحث موردنظر درجهت شناخت بيشتر و بهتر اين بنا و تكنيك‌ها و رنگ‌هاي رايج در قرون مياني اسلامي باشد؛ اين پژوهش براساس پرسش‌هايي ازقبيل: شناسايي لايه‌ها و نحوۀ آماده‌سازي زمينۀ اجراي تزئينات رنگي و نقاشي‌ها چيست؟ و مطالعات شيميايي و ساختارشناسي رنگ‌هاي به‌كار رفته در گنبد سلطانيه استفاده از چه نوع مواد رنگزايي براي آراستن بدنه‌ها را نشان مي‌دهد؟ انجام شده است. براساس مطالعات صورت‌گرفته به‌نظر مي‌رسد رنگ‌دانه‌هاي به‌كار رفته در تزئينات گنبد سلطانيه عمدتاً ساختارهاي مبتني‌بر مس، آهن باشند. در روند اين مطالعه با بررسي دقيق مطالعات مشابه در قالب پيشينۀ تطبيقي تحقيق اطلاعات جامعي از مواد رنگ‌ساز و شيوه‌هاي نقاشان دورۀ ايلخاني پرداخته شده است. روش تحقيق در اين مطالعه به‌صورت تجربي و توصيفي بوده است كه دراين‌راستا براي بررسي ترتيب لايه‌ها در آرايه‌هاي نقاشي از روش ميكروسكوپ الكتروني روبشي (SEM) و نيز براي تشخيص نوع رنگ‌دانه‌هاي به‌كاررفتۀ سبز، آبي، زرد، قرمز، سفيد و سياه از روش‌هاي پراش‌ پرتوي ايكس (XRD) و روش‌هاي شيميِ تر استفاده شده است. آناليز SEM به‌خوبي فن‌شناسي آرايۀ گچي و ترتيب لايه‌هاي نقاشي را نشان‌داد. نتايج مطالعۀ فوق در قالب آناليزهاي دستگاهي نشان‌دهندۀ آن است كه مواد رنگ‌ساز استفاده شده شامل: رنگ‌هاي مالاكيت و سبز زنگار براي رنگ سبز، آزوريت مس براي رنگ آبي، و قرمز اُخرا در قالب اكسيد آهن براي رنگ‌هاي قرمز و اُكر براي رنگ زرد و درنهايت از انيدريد و سياه كربن براي رنگ‌هاي سفيد و سياه به‌ترتيب استفاده شده است

Colorful decorations and wall paintings are one of the most important and widely used decorating methods applied in the construction of Gonbad-e Soltanieh. Understanding the type of colors and how these paintings and decorations were applied can be one of the most important discussions in knowing more and better about this building and the techniques and paints common in ancient times. Therefore, the present study aims to study how the ground was prepared for the implementation of colorful decorations and paintings, as well as what type of colors was used to reach a comprehensive knowledge of the techniques applied by Ilkhanid painters. To this end, the Scanning Electron Microscopy (SEM) analysis is used to investigate the order of layers and plastering and also, the X-ray diffraction (XRD) analysis and more chemical methods are used to study the type of green, blue, yellow, red, white and black colors. SEM analysis showed the type of plastering and the order of the painting layers well. Also, XRD and more chemical analyses identified the colors of malachite green, colored green, azurite blue, red ochre, yellow ochre, anhydride white and carbon black.