نقد و بررسي ضبط و انتساب ابياتي به رودكي سمرقندي در فرهنگ عجايب‌اللغه

Methodological weakness analysis in literature and cinema research

عجايب­ اللّغه فرهنگ لغتي فارسي به ­فارسي تحرير يافته در حدود نيمۀ اول قرن دهم است، همراه با شواهد متعدّد از اشعار شاعران پارسي­ زبان، كه يگانه دست­نويس آن در كتابخانۀ مجلس به شماره 2192 نگهداري مي­ شود. اين اثر را فردي به­نام «اديبي»، در دورۀ سلاطين عثماني به ­رشتۀ تحرير درآورده و محمود مدبري آن را در سال 1389 براساس نسخۀ مذكور، تصحيح كرده ­است. مطابق بررسي­ هاي صورت ­پذيرفته در ثبت لغات و ضبط شواهد شعري، بوضوح مشخص است كه اديبي براي تأليف اثرش، از منابع لغت پيش از خود، بويژه، لغت فرس و صحاح­ الفرس، بهره برده و به­ همين جهت، فرهنگ حاضر را مي­ توان منبعي مستند براي بازيابي و تصحيح اشعار پراكندۀ شاعران پيشگام و بي­ ديوان دانست. يكي از اين شاعران رودكي سمرقندي است كه مؤلف در نود و دو موضع، ابياتي به­نام وي ثبت كرده ­است. از آنجا كه اين اثر تا كنون، در هيچ ­يك از ديوان هاي چاپي (به ­تصحيح نفيسي و ديگر مصححان پس از وي)، مورد استناد و استفاده نبوده، ضروري است تا دربارۀ برخي از ابيات كه در اين اثر، به ­نام رودكي ثبت شده و در ديوان­ هاي چاپي نيامده، بحث شود. همچنين، از آن­جا كه مصحح فرهنگ (محمود مدبري)، بنابه دلايلي، تنها به يادآوري انتساب و پاره ­اي توضيحات مختصر در ضبط واژه و ابيات بسنده كرده، ضرورت دارد موارد مذكور بررسي شود. در پژوهش حاضر، ده بيت از اين موارد بررسي مي­ شود. حاصل اين مطالعه بدين صورت است كه اديبي چهار بيت را به ­نام رودكي آورده، حال آن­كه اين ابيات در اصل، متعلق به ­شاعراني ديگر است. ما دربارۀ انتساب درست و اصلاح پاره ­اي ايرادات در ضبط لغات و ابيات در اين پژوهش به ­طور مفصل بحث كرده­ ايم. نكتۀ ديگر كه در اين فرهنگ ديده ­مي­ شود، انتساب برخي ابيات رودكي به­ شاعران ديگر است، ابياتي كه در انتساب آنها به رودكي تاكنون ترديدي وجود نداشته، دربارۀ اين ابيات كه تعدادشان شش مورد است نيز بحث كرده­ ايم.

Ajayeb al-Loqaa is a Persian-to-Persian dictionary authored in the first half of the eleventh century along with numerous poems by Persian poets. The only hand-written copy of that dictionary is kept in the library of the parliament at no. 2192. It was written by a person named Adibi during the Ottoman period and edited by Modabberi in 2010. According to the studies on registering vocabulary and recording poetic works, it is obvious that Adibi used his earlier vocabulary sources, especially Loqat-e-Fors and Sehah al-Fors for his work. Therefore, the present dictionary can be considered as a documentary source for the retrieval and edition of the scattered poems of pioneering poets and those who have no anthology. One of these poets is Rudaki Samarqandi under whose name the author has recorded 92 instances of verses. Since this work has not been cited and used in any of the printed anthologies (edited by Nafisi and other subsequent editors), it was necessary to discuss some of the verses recorded in this work in the name of Rudaki but not mentioned in published anthologies. Since the editor of the dictionary (Mahmoud Modabberi), for some reason, has only mentioned the attribution of the poems and given some brief explanations of the words and verses, a comprehensive study was needed to shed light on the book contents for future scholars and editors of Rudaki’s anthology.