آشفتگي مبحث تمثيل در كتاب هاي آموزشي بلاغت دانشگاهي و بررسي علل و عوامل آن

The confusion in the topic of allegory in academic rhetorical textbooks and its causes and factors

تمثيل يكي از نخستين و مهم­ترين صنايع ادبي است كه در بلاغت و نقد قديم و جديد به آن توجّه شده است. در كتاب­ هاي بلاغي قديم بايد آن را ذيل مبحث تشبيه مركّب و استعاره تمثيليه جستجوكرد؛ درحالي كه در كتب بلاغي و نقد نوين ذيل تخيّل و تصوير از آن سخن رفته است. نگاهي به مبحث تمثيل در كتاب­ هاي آموزشي بلاغت دانشگاهي كه چند نسل از دانش­ آموختگان ادبيّات در كشور ما بلاغت را از طريق آن ها آموخته ­اند، نشان مي­ دهد كه اين مبحث در اين كتاب­ ها مملوّ از تشتّت و آشفتگي و تناقض­ گويي است. در اين گفتار، براي بررسي اين موضوع و يافتن علل و عوامل آن، مقدّمتاً سير تطوّر اين مبحث بلاغي را در متون بلاغي سنّتي بررسي و سپس بر مبناي نتايج حاصل از آن، مطالب كتاب ­هاي بلاغت معاصر را نقد كرده ­ايم. نتايج به دست آمده نشان مي دهد كه علّت اصلي تشتّت و تناقض و نادرستي مطالب كتاب­ هاي بلاغي معاصر عدم اطلاع مؤلّفان آنها از متون كلاسيك بلاغت اسلامي و يا درك و برداشت سطحي و نادرست آن ها از اين متون است. مقداري از اين تشتّت و نادرستي و نابساماني نيز ناشي از مشكلات و معضلات و اختلاف نظرهايي است كه در خود متون كلاسيك وجود دارد؛ از آن جمله يكي اختلاف نظر عبدالقاهر و سكّاكي و خطيب قزويني درباره اين موضوع است كه وجه شبه در تشبيه تمثيل عقلي و اعتباري است يا حسي و حقيقي. ديگر، غموض و تعقيد و ابهام تعريفي است كه خطيب قزويني براي مجاز مركّب آورده است كه بخصوص بسياري از مؤلّفان معاصر به واسطه آن، به نتايج نادرستي رسيده­ اند. روش تحقيق ما در اين مقاله، تحليلي - توصيفي است.

So far, several generations of literature students in Iran have learned rhetoric. Taking a look at the topic of allegory in the academic rhetorical textbooks, one finds these books fraught with confusion and inconsistency. In order to examine the issue and the corresponding causes and factors, we have first studied the evolution of this rhetorical topic in traditional rhetorical texts and then, based on the results, we have reviewed the contents of contemporary rhetoric books. The results show that the main reason for confusion and inaccuracy of the contents in the contemporary rhetorical books is the lack of knowledge of their authors about the classical texts on Islamic rhetoric or their superficial and incorrect understanding of these texts. Some of this confusion and inaccuracy is also due to the problems that exist in the classical texts themselves. One of them is disagreement between Abdul Qahir and Sakaki and Khatib Qazvini on the issue of whether the pseudo- aspect in the simile of allegory is rational and credible or sensory and real. Another problem is the confusion and ambiguity in the definition given by Khatib Qazvini for compound figurative concepts, through which many contemporary authors in particular have been misled and have reached incorrect conclusions. Our research method in this article is descriptive- analytical.