بازنگري، تحليل و تصحيح ابياتي از ديوان خاقاني شرواني

Review, analysis and correction of some verses from Khāqāni Sharvāni's anthology

خاقاني‌ شرواني (وفات: 582 هـ .ق)، از جمله سخنوران صاحب سبكي است كه اشعارش در عين متجلّي­ ساختن نوآوري­ هاي شاعرانه، در زمره دشوارترين آثار منظوم ادبيّات فارسي قرار گرفته ­است. احاطه كم ­نظير شاعر بر علوم زمانه خويش، تبحّر وي در فنون مختلف شاعري و شناخت دقيق وي از ظرايف زبان، در كنار شگردهاي خاص وي در نمايش هنرمندانه تصاوير شعري، از جمله شاخصه­ هاي مهمي است كه بر پيچيدگي شعر وي افزوده ­است. عوامل مذكور، در عين حال، سبب­ پيدايش دشواري­ هايي در امر تصحيح ديوان خاقاني شده ­است؛ به گونه ­اي كه از ديرباز تصحيفات و تحريفات متعدّدي به آن راه يافته­ و با وجود تصحيحات چندگانه، همچنان ضبط ابياتِ فراواني از آن محل بحث و ترديد است. بديهي است كه تصحيح و شرح چنين ديواني علاوه بر آگاهي­ هاي همه ­جانبه علمي و ادبي، آشنايي كامل با فضاي ذهني و سبك و سياق شاعر و شگردهاي فني وي را مي­ طلبد. بر اين اساس، در اين پژوهش، با توجّه به ضبط نسخه ­بدل ­ها و عوامل متعدّد ديگر، بويژه شيوه خاص خاقاني در رعايت تناظرهاي تصويري و بهره­ گيري وي از فنون ادبي، 9 بيت از ديوان وي تصحيح و شرح شده ­است. همچنين، با بازنگري و مطالعه دقيق ديوان خاقاني و نگاه انتقادي به شروح پيشين، به تحليل نُه بيت از ابيات آن پرداخته و نكات نويافته ­اي درباره طرز خوانش و كاربرد معنايي واژگان و تركيباتي نظير «مِحال»، «باشه و خاد»، «هفت­ مردان»، «مشتري ­اخلاق» و «دارالخلافه پدر» ارائه ­شده ­است.

Khāqāni Sharvāni is a poet who has a specific poetic style. With certain innovations, his poems are among the most difficult works of Persian poetry. The poet's unique view of the sciences of his time, his proficiency in various poetic techniques, and his precise knowledge of the subtleties of language, along with his special techniques in the artistic display of images, are the important features that add to the complexity of his poetry. These factors have also created difficulties in correcting Khāqāni's anthology; so many distortions have taken place, and, despite numerous corrections, there are still doubts about the correct recording of many verses. It is obvious that the correction and interpretation of such an anthology, in addition to scientific and literary knowledge, requires a complete acquaintance with the mental atmosphere and the style of the poet and his literary technical tricks. Accordingly, in this research, with regard to the recording of manuscripts and various other factors, especially Khāqāni's unique method of using imaginary correspondence and literary techniques, some verses in his book have been corrected and described. Also, with a review and a careful study of his poems and a critical look at previous interpretations, the verses are analyzed and new points are presented about the way of reading and the semantic use of words and combinations there.