رويكرد مستملي بخاري در بهره‌گيري از داستان "حضرت موسي" براي بيان مباحث عرفاني شرح‌التعرف

Continuous approach of using the story of the Prophet Moses to explain the mystical issues in Sharh al-Ta’rof

قرآن كريم در ميان منابع مورد استفاده اهلِ معرفت براي تأليف كتب عرفاني، منبعي بنيادين و اساسي به شمارمي ­آيد. نويسندگان آثار صوفيه به تناسب موضوع مورد بحث خود و به منظور روشن­ تركردن برخي مسائل براي مخاطب، به صورت مستقيم يا غيرمستقيم از واژه­ ها، اصطلاح­ ها و آيات قرآني و يا قصّه­ هاي اين منبع گرانقدر بهره ­مي­ جويند. اسماعيل مستمليِ بخاري (وفات: 434 هـ . ق) نيز، در شرح خود بر كتاب «التَّعَرُّفُ لِمذهبِ اهلِ التَّصَوُّف»، با بهره ­گيري از داستان حضرت موسي و آيات قرآني مرتبط با آن، به شرح و تبيين و تأويل مباحث عرفاني و ديني و بعضاً كلامي پرداخته است. مسأله مطرح شده در اين پژوهش پي ­بردن به رويكرد مستملي در بهره­ گيري از سرگذشت حضرت موسي براي بيان مباحث كتاب شرح­التّعرّف است و يافته­ هاي به دست آمده نيز از رويكرد دو وجهي مستملي به اين داستان حكايت دارد. در رويكرد نخست، حضرت موسي بويژه در واقعه تجلّي خداوند بر كوه طور، نماد سالكي است كه به فناي صفات رسيده است و بسياري از مقام ­هاي سير و سلوك را در قالب سالكي كه در مقام سكر و فنا و وجد و غلبه و تفريد و تفرقه بوده پشت­ سرگذاشته است. اين رويكرد گره­ خوردگي داستان حضرت موسي را به­ عنوان نمونه ­اي در تبيين مباحث عرفاني مطرح مي ­كند. و در رويكرد دوّم، داستان حضرت موسي نمونه و شاهدي براي تبيين مسائل مربوط به شريعت مي­­ شود. در اين رويكرد، مستملي حضرت موسي را پيامبري معرفي مي­ كند كه در مباحثي مانند معجزه، امّت، كلام با خداوند، قرب و... در مرتبه پايين­ تري از پيامبرخاتم قرار دارد.

The Qur'an is a fundamental source used by scholars to compile mystical books. The authors of the Sufi works have used the words, expressions and verses of the Qur'an or the stories of this valuable source directly or indirectly in accordance with their subject matter and in order to clarify some issues for the audience. Mostamali Bukhari, in his commentary on the book Al-Ta'rof for the Sufi religion, has used the story of the Prophet Moses and the corresponding Qur'anic verses to explain mystical, religious and sometimes theological issues. The aim of this research is to realize the complementary approach to the story of the Prophet Moses to express the topics of the book Sharh al-Tarif. The findings indicate a two-pronged approach to this story. In the first one, when God is manifested on the mountain, the Prophet Moses is a symbol of a seeker who has reached the perishing of attributes and conducts. He is as a seeker who is drunk and lost in ecstasy. Dominance, segregation and division have passed for him. This approach presents the entanglement of the story of Moses in the explanation of mystical issues. In the second approach, the story of Moses becomes an example to explain issues related to the law. In this continuous approach, the author introduces Moses as a prophet who is in a lower rank than the Prophet Mohammad in matters such as miracles, ummah, words with God, and closeness.