مطالعۀ تطبيقي نقوش و انواع سوزن‌دوزي در پوشاك زنان و مردان دربار قاجار

A Comparative Study on the Motifs and Types of Needlework in the Clothing of Men and Women of the Qajar Court

با بررسي سير تحول پوشاك در تاريخ ايران، دوران قاجار از حيث تحولات گستردۀ فرهنگي و اجتماعي، دوران متمايزي است. در اين دوره، با توجه به گسترش ارتباطات بينافرهنگي با ملل ديگر، به‌ويژه غرب و رواج مدگرايي در ميان درباريان، ميل به لباس‌هاي سنتي ايراني با تزيينات زيبا و دل‌فريب، به‌خصوص طيف وسيع سوزن‌دوزي‌ها، همچنان طرفداران متمكن (اغلب درباريان) خود را داشت. از اين منظر در اين پژوهش تلاش شده است ضمن تبيين و تحليل مفاهيم مستتر در نقوش سوزن‌دوزي‌هاي پوشاك زنان و مردان دورۀ قاجار، به اين پرسش‌ها پاسخ داده شود: 1. چه مفاهيمي در نقوش سوزن‌دوزي‌هاي پوشاك درباريان دورۀ قاجار وجود داشته است؟ 2. وجوه تمايز ميان نقوش سوزن‌دوزي پوشاك زنان و مردان در دورۀ قاجار چيست؟ اين پژوهش بنيادي به‌لحاظ چيستي رويكردي كيفي داشته و از نظر روش‌شناسي تطبيقي‌تحليلي است. گردآوري داده‌ها و اطلاعات به روش مطالعات اسنادي و منابع كتابخانه‌اي و در مواردي ميداني انجام شده است. جامعۀ آماري اين پژوهش با مرور آثار نقاشي و تطبيق با تعدادي از پوشاك موجود در موزه‌ها و مجموعه‌هاي خصوصي به‌جامانده از دوران قاجار انتخاب شده است. در نهايت از تحليل يافته‌ها، اين نتيجه قابل استنباط است كه پوشاك زنان و مردان دربار قاجار تفاوت چنداني با يكديگر نداشتند و به‌طور كلي به دو دستۀ اندروني و بيروني تقسيم مي‌شدند كه تزيينات متنوع سوزن‌دوزي مانند گلابتون‌دوزي، قيطان‌دوزي، نقده‌دوزي، مرواريددوزي و... به تفاخر و زيبايي آن‌ها متناسب با جايگاه و مسند صاحب لباس مي‌افزوده است. در اين ميان، نقوش به‌كاررفتۀ طرح‌هاي هندسي، گل‌وگياه و بته‌جقه بودند كه به‌طور مشترك در لباس زنان و مردان مشاهده مي‌شود كه عمدتاً مبتني بر باورهاي سنتي و اعتقادات مذهبي مردم بوده است.

The evolution of clothing in the history of the Qajar period in Iran is considered distinct due to the extensive cultural and social changes. During this period, as a result of the expansion of intercultural relations with other nations, especially the West, and the prevalence of fashion among courtiers, the desire for traditional Iranian clothing with beautiful and charming embellishments, especially a wide range of embroidery, still had its potential patrons, mostly courtiers. From this perspective, while explaining and analyzing the hidden concepts in the embroidered patterns for Qajar men and women, the following questions would be answered in this research: What concepts existed in the embroidered patterns of Qajar courtiers’ costumes? What are the differences between the embroidered patterns of men’s and women’s clothing in the Qajar era? This fundamental research adopts a qualitative approach and is comparative-analytical in its nature. The required data has been gathered through documentary studies and library resources and in some cases through field studies. The statistical population of the research has been selected by reviewing the paintings and matching them with a number of costumes in museums and private collections, left from the Qajar period. Having analyzed the findings, it could be concluded that the clothing of men and women in the Qajar court was not much different from each other and were generally divided into two categories: interior and exterior. Meanwhile, the woven ornaments would add to the dignity and beauty of costumes in accordance with the position and rank of the persons wearing them. Among the extant ornaments, motifs used were generally geometric and vegetal designs such flowers, plants and shrubs commonly seen in men’s and women’s clothing, which is mainly based on the traditional and religious beliefs of people.