خوانش انتقادي فضا و زمان برنامه‌ريزي توسعه در حاكميت اقتدارگراي پهلوي (طرح جامع شهر تهران در دهۀ چهل شمسي)

اين مقاله به بررسي فضا و زمان برنامه‌ريزي توسعه در دهۀ چهل شمسي از خلال طرح جامع شهر تهران مي‌پردازد. براي تحليل اين مسئله از نظريۀ توليد فضا و مفهوم فن حكمراني ليبراليستي استفاده شده و بنابراين در ميان سه لحظۀ توليد فضا، بر لحظۀ بازنمايي‌هاي فضايي تأكيد شده است؛ زيرا مسئلۀ تحقيق كه بررسي برنامه‌ريزي شهري است، چنين تأكيدي را ضروري مي‌سازد. از لحاظ روش‌شناختي از روش پس‌روندي-پيش‌روندي لوفور استفاده شده و تكنيك روشي اين پژوهش، بررسي اسناد است. طرح جامع شهر تهران كه در سال 1348 نوشته شد، مبناي تحليل قرار مي‌گيرد. هدف اين مقاله نشان‌دادن بررسي فضا و زمان توسعۀ نهفته در طرح جامع است تا بتوانيم نسبت مذكور را توضيح دهيم. مطابق نتايج، فضا و زمان طرح جامع تبلور نوعي فضا و زمان سرمايه است. دلالت‌هاي آن، تعريف سعادت مبتني بر نوعي آينده است كه اصول آن را انباشت سرمايه، جمعيت و دوگانۀ فراغت و كار، و استراتژي‌هاي آن را كارايي، كفايت و غيره تشكيل مي‌دهد. همچنين نظم خطي طراحي زيرساخت‌ها و مصرف‌محوري و تقليد طرح از مدمحوري شهرهاي بزرگ، ميانجي‌هاي قلمروگستري سرمايه به‌شمار مي‌آيند. شرايط تاريخي نسبت دولت و سرمايه در ايران كه به‌ضرورت، دولت را به شكل‌دهي بازار سرمايه و حمايت از بورژوازي بوروكرات ملزم كرد، با شكست در برنامه‌هاي توسعه و طرح جامع، بحران مشروعيت دولت پهلوي را عمق بخشيد و درنهايت در انقلاب 1357 نتايج آن آشكار شد. از اين‌رو مي‌توان در حاكميتي اقتدارگرا، از فن حكمراني ليبراليستي و فضا و زمان سرمايه صحبت كرد كه در آن، هرگونه بحران در اين نسبت، به بحران مشروعيت دولت دامن خواهد زد.