موسيقي، سنجه‌اي در شناخت اوج و فرود رباعي فارسي

جداي از مضمون رباعي، آنچه بيش از هر ويژگي ديگر موجب برجستگي آن شده، سادگي زباني، بي‌پيرايگي بياني، ايجاز و موسيقي گوش‌نواز آن است، اما به سهم موسيقي در حُسن قبول قالب رباعي كمتر توجه شده‌است. اين در حالي است كه قالب رباعي بيش از قالب‌هاي ديگر شعري، با موسيقي پيوند دارد، تا بدان‌جا كه وزن، يكي از مؤلّفه‌هاي تمايزبخش اين قالب است. ازاين‌رو، بررسي تطبيقي موسيقي نخستين رباعيات فارسي با نقطۀ اوج آن مي‌تواند نقش و جايگاه موسيقي را در سير رباعي‌سرايي فارسي و رسيدن آن به نقطۀ كمال تبيين كند. در اين مقاله، در شيوه‌اي توصيفي‌ـ تحليلي و با استناد به داده‌هاي آماري، ويژگي‌هاي موسيقايي رباعيات رودكي به‌عنوان يكي از آغازگران اين قالب، با رباعيات خيام به‌عنوان اوج رباعي‌سرايي فارسي مقايسه شده‌است. ازاين‌رو، رباعيات رودكي بر مبناي 34 رباعي چاپ نفيسي و براگينسكي و مقابله با چاپ‌هاي دانش‌پژوه، شعار و جهانگير منصور مورد استفاده قرار گرفته‌است و رباعيات خيام با توجه به اختلاف گستردۀ چاپ‌هاي مختلف و اتفاق نظر غالب خيام‌پژوهان دربارۀ اصالت رباعيات موجود در كتاب‌هاي مرصادالعباد، تاريخ جهانگشاي جويني، نزههالمجالس، تاريخ وصّاف و تاريخ گزيده، و با توجه به 34 رباعي موجود در اين كتاب‌ها مبناي اين پژوهش است. نتيجۀ اين پژوهش نشان مي‌دهد كه رودكي با بهره‌گيري افزون‌تر از اختيارات شاعري و عدم توجه به ظرافت‌هايي چون نسبت حروف سكون و متحرّك مصراع‌ها، كم‌توجهي به موسيقي كناري و دروني و سرانجام، غفلت از موسيقي آشناي واژه‌هاي فارسي، نتوانسته‌است از جاذبه‌هاي موسيقايي رباعي براي جذب مخاطب بهره بگيرد، در حالي كه خيام با دقت در بهره‌گيري كمي و كيفي از اختيارات شاعري، پاي‌بندي بيشتري به ويژگي‌هاي موسيقايي وزن اصلي رباعي، بهره‌گيري اعتدالي از ظرفيت‌هاي موسيقي كناري و دروني در كنار ايجاد آهنگي آشنا، با به‌كارگيري واژه‌هاي اصيل فارسي، از برجستگي موسيقي رباعي در جذب مخاطب و كمال اين قالب بهره برده‌است.