پيشگويي در منظومه‌هاي پهلواني پس از شاهنامه

پيشگويي يكي از عناصر مهم و اثرگذار در فرايند شكل‌گيري داستان‌هاي حماسي و ملي است كه در منظومه‌هاي حماسي ملي ايران، اعم از شاهنامه و حماسه‌هاي منظوم پس از آن، نمودِ فراوان دارد. در نوشتار حاضر، دربارۀ عنصر پيشگويي در منظومه‌هاي پهلواني پس از شاهنامه با روش كتابخانه‌اي، مبتني بر توصيف و تحليل محتوا و ارائۀ آمار، پژوهش شده‌است. بر اساس پژوهش انجام‌شده، حدوداً صدوپنجاه‌و‌پنج مورد پيشگويي در اين منظومه‌ها به‌كار رفته‌است. عنصر پيشگويي در حماسه‌هاي منظوم معروف، نظير بهمن‌نامه، شهريارنامه، سام‌نامه، كوش‌نامه، فرامرزنامه، گرشاسب‌نامه و جهانگيرنامه، به‌ترتيب نمودِ بيشتري دارد و در منظومه‌هاي بانوگشسب‌نامه، برزونامه، شبرنگ‌نامه، كك كوهزاد و بيژن‌نامه بسيار معدود و انگشت‌شمار است. در منظومه‌هاي حماسي كوتاهي نظير ببر بيان، تهمينه‌نامه، داستان پتياره، رزم‌نامۀ شكاوند كوه و سوسن‌نامه، پيشگويي كاربردي ندارد. پيشگويي‌ها به وسيلۀ افرادي صورت گرفته كه در روزگار خود از جايگاه اجتماعي ممتاز و موقعيت برتر برخودار بوده‌اند و بيشترين پيشگويي‌ها به‌ترتيب، به‌وسيلۀ اخترشناسان با تكيه بر احكام نجومي، شاهان و شاهزادگان، پهلوانان، موبدان و برهمنان صورت پذيرفته‌است. افراد عادي نقش چشمگيري در پيشگويي ندارند. برخي از پيشگويي‌ها با ابزارهايي نظير اسطرلاب، جام انجم‌نما، جام گيتي‌نما و آيينۀ حكمت صورت گرفته‌است. برخي نيز روي الواح گوناگوني درج شده‌اند كه به‌وسيلۀ پيشينيان براي آيندگان پيشگويي شده‌است و تقريباً ويژگي‌هاي مشتركي دارند. بسياري از پيشگويي‌ها بر اساس خواب و رؤيا، يا از طريق تفأل و عوامل ماوراءالطبيعه و ياري‌رسان، نظير سروش و سيمرغ انجام شده‌است كه تقريباً تمام پيشگويي‌ها تحقق يافته‌اند. معمولاً پيشگويي كاركردي اجتماعي دارد، پند دادن براي اصلاح امور در حوزۀ نظام سياسي و اجتماعي، آينده‌بيني، آگاهي از مغيبات و هشدارهاي شوم، مانند مرگ، ويراني و شكست، از مهم‌ترين اهداف و كاكردهاي پيشگويي در منظومه‌هاي پهلواني مذكور است. علت روي آوردن پيشينيان به امر پيشگويي را مي‌توان دانش ناقص بشر در گذشته و نادانسته‌هاي او از كائنات و جهان هستي دانست.