روش‌شناسي كاربست احاديث نبوي در آثار عرفاني هفت قرن نخست

حديث نزد عارفان و صوفيان، از اهميت بالايي برخوردار است؛ چنانكه در تبيين چارچوب‌هاي فكري خود هم به صورت تالي‌تلو آيات قرآن و هم به صورت مستقل آمده‌اند. كاربست بيش‌از ده‌هزار «حديث» و «شِبه ‌حديث» مؤيد همين كاركرد و جايگاه است. اين در حالي است كه در بخشي از اين كاربست‌ها، گاه با يك نظام منسجم و مدوّن مواجه مي‌شويم و در بخش ديگر، كه از نظر كمّي بيشتر است، هيچ و ترتيب و آداب ظاهري لحاظ نشده است و صرفاً كاركرد معنايي «حديث» مدنظر قرارگرفته است. عارفان و صوفيان، اگر آشنا به حديث و حتي فراتر از آن، از جملۀ «محدّثان» باشند، به دليل جهان‌بيني و روش‌ خاصشان، «تلقّي» و «كاربستي» منحصربه خود دارند. اين «انحصار در روش» به معناي وجود «رويكرد واحد» در مواجهه با حديث نيست؛ چنانكه گروهي از ايشان نقل حديث را مشروط به تحقق اموري مانند «تزكيه نفس» كرده‌اند و گروهي ديگر سختگيرانه قائل شده‌اند هيچ گونه نقل حديثي ممكن نيست. در اين مقاله با تكيه بر منابع كتابخانه‌اي، به بررسي كمّي و كيفي احاديث به كاررفته در اهمّ آثار منثور عرفاني هفت قرن نخست پرداخته شده‌است. اينكه استناد به روايات درطي هفت قرن روبه فزوني گذاشته است و عرفا و صوفيه، بيش از آنكه درصدد تبيين روش‌شناسي خود در تلقي و مواجهه با حديث باشند، با نظر به كاركرد اثبات‌گرايانه «حديث نبوي» در تثبيت تعاليم و اهدافشان از آن ها بهره برده‌اند از مهمترين نتايج مقاله حاضر است.