بررسي تطبيقي عشق و عقل در اشعار حافظ و آثار فارسي سهروردي

A Comparative Study of Love and Wisdom in Hafez's Poetry and Suhrawardi's Persian Works

يكي از مهمترين مضمون‌هاي مشترك قابل مقايسه در اشعار حافظ و آثار فارسي شيخ اشراق، مفهوم عشق و عقل است. همان اندازه كه سهروردي در جايگاه حكيم در تك تك رساله‌هاي فارسي خود به عقل پرداخته، در سراسر ديوان خواجۀ شيراز نيز سخن از عشق است و هر دو در آثار خود نظري نيز به مفهوم مقابل آن داشته‌اند. اگر سهروردي حكيمي است كه دل هم در گرو عقل دارد و هم عشق، حافظ نيز شاعري انديشمند است كه از مقولۀ عقل غافل نمانده، همواره در اشعارش به نقد آن پرداخته است. در مجموعۀ آثار فارسي سهروردي تنها يك رساله به عشق اختصاص دارد، ولي به جرأت مي‌توان گفت، وي حق مطلب را در مورد عشق ادا كرده، به مراحل و مراتب مختلف آن پرداخته و نقش و جايگاه عشق را در حكمت اشراقي به خوبي تبيين كرده است. پژوهش حاضر بيش از ساير رساله‌ها از رسالۀ في الحقيقه العشق بهره برده است؛ چرا كه بيشتر با اشعار حافظ قابل مقايسه و تطبيق است. اين پژوهش به روش توصيفي-تحليلي و با ابزار كتابخانه‌اي انجام گرفته است. نتيجه اين‌كه از نظر شيخ اشراق عقل و عشق لازم و ملزوم يكديگرند. عشق زادۀ عقل است و براي رسيدن به عقل كل كه در نزديك‌ترين فاصله با نورالانوار است، راهي به جز عشق وجود ندارد. از آن سو، حافظ به‌ندرت از عقل قدسي سخن مي‌گويد و به جز ابياتي چند، هر جا سخن از عقل مي‌آورد، منظور او عقل جزئي است و در قياس ميان عقل و عشق آنچه براي او اصالت بيشتري دارد، عشق است. اين دو متفكر، با وجود اختلاف نظرهايي، در بيان روشِ نائل شدن به حقيقت و در رجحان عشق بر عقل براي وصول به جمال و كمال مطلق با يكديگر هم‌رأي و هم‌عقيده هستند.

One of the most comparable common themes in Hafez's poems and Sheikh Ishraq's Persian works is the concepts of love and wisdom. As much as Suhrawardi as a sage has dealt with wisdom in his Persian treatises, the whole Divan of Khajeh of Shiraz is full of love and both, in turn, had an opinion on the opposite meaning. If Suhrawardi is a sage who also depends on wisdom and love, Hafez is also a thoughtful poet who has not neglected the category of intellect and he has always criticized it in his poems. However, in Suhrawardi's collection of Persian works, only one treatise is dedicated to love. It is safe to say that he has completely explained about love and tells about it in different stages and levels and also the role and place of love in enlightened wisdom well. The authors have also used the treatise Fi Al-Haqiqah Al-Eshq (about truth of love) more than other treatises, because it is more comparable and compatible with Hafez's poems. A comparative study of Hafez and Suhrawardi's views on the categories of wisdom and love and discovering their place in cosmology and epistemology are the subject of this research. As a result according to Sheikh Ishraq, wisdom and love are necessary for each other. Love is the offspring of wisdom, and there is no other way than love to reach the whole intellect, which is closest to Nooralanvar. On the other hand, Hafiz seldom speaks of the sacred intellect, and except for a few verses, wherever he speaks of the intellect, he means partial intellect, and in comparison with intellect and love, what is most original to him is love. Despite their differences of opinion, these two thinkers are in agreement with each other in expressing the method of achieving Truth and in the preference of love over wisdom for achieving absolute beauty and perfection.