سلسله‌مراتب نقش‌هاي معنايي و روابط دستوري در زبان فارسي

نقش‌هاي دستوريِ فعل لزوماً با نقش‌هاي معنايي آن، تناظر يك‌به‌يك ندارد. برخي زبان‌شناسان براي تعيين رابطۀ ميان نقش‌هاي معنايي و دستوري، از مفهوم »سلسه‌مراتب تلويحي « استفاده كرده‌اند. در اين پژوهش كه ماهيتي توصيفي دارد ابتدا براساس »پيكرۀ گزاره‌هاي معنايي زبان فارسي «، »پيكرۀ نقش‌هاي معنايي زبان فارسي « و »پيكرۀ وابستگي نحوي زبان فارسي « كه حجمي حدود سي‌هزار جمله و نيم‌ميليون كلمه دارند، سلسله‌مراتب روابط معنايي براي نقش‌هاي دستوريِ »فاعل «، »مفعول «، »متمم حرف‌اضافه‌اي/ مفعول غيرصريح «، »مسند « و »تميز « مشخص شده ‌است. نتايج نشان مي‌دهد كه فاعل به‌لحاظ معنايي بيشتر به‌صورت »كنشگر « ظاهر مي‌شود و پس از آن »پذيرا «، »تجربه‌گر « و »سبب « در رتبه‌هاي بعدي هستند؛ تمايلِ غالب مفعول براي حضور در جمله، به‌صورت »پذيرا « و پس از آن به ترتيب، »نتيجه «، »دربارگي « و »پذيرنده « است؛ جايگاه متمم حرف‌اضافه‌اي بيشتر با »مكان « پر مي‌شود و پس از آن »پذيرا «، »پذيرنده « و »مقصد « در رتبه‌هاي بعدي هستند؛ و نهايتاً جايگاه مسند و تميز، در ميان نقش‌هاي معنايي، عمدتاً با »نسبت « پر مي‌شود. در گام بعدي، سلسله‌مراتب روابط دستوري براي نقش‌هاي معنايي، شامل »كنشگر «، »تجربه‌گر «، »سبب «، »پذيرا «، »محرك « و »نسبت « تعيين شده ‌است. نتايج نشان مي‌دهد كه »فاعل « بيش از »مفعول « تمايل دارد كه »كنشگر « و »تجربه‌گر « باشد؛ »فاعل « و بعد از آن »افزوده «، بالاترين تمايل را براي »سبب «بودن دارند. سه‌گانۀ حرف اضافه بيش از »فاعل « تمايل دارد كه محرك باشد؛ »مفعول « و بعد از آن »فاعل « بيشترين تمايل را براي »پذيرا «بودن دارند و در نهايت »مسند « بيش از »تميز « تمايل دارد كه نقش »نسبت « را ايفا كند. علاوه‌بر تمايل غالبِ نقش‌هاي معنايي، برخي از هم‌وقوعي‌ها جالب‌توجه بودند كه از جملۀ آن‌ها مي‌توان به حضور »كنشگر « به‌منزلۀ افزوده، حضور »تجربه‌گر « در جايگاه مفعول و در مقابل آن حضور »محرك « در جايگاه فاعل اشاره كرد.