بررسي و تحليل شاخصه‌هاي تعليمي قابوس‌نامه در ارتباط با روابط والدين ـ فرزند براساس نظريۀ رمزگان‌هاي پنج‌گانۀ رولان بارت

Investigating and Analyzing the Didactic Characteristics of Qaboosnāmeh by Focusing on the Parent-Child Relationships on the Basis of Roland Barthes' Theory of the Five Codes

قابوس‌نامه يكي از متون اندرزمحور در گسترۀ ادب فارسي است. عنصرالمعالي گاهي با سنت‌شكني‌هاي آگاهانه، كلام را پيچيده و ديرياب مي‌كند و رمزهايي را در لايه‌هاي زيرين متن مي‌گنجاند كه مخاطب جزئي‌نگر را به‌سوي معنا راهنمايي مي‌كند. در دوران معاصر، يكي از متغيرهاي مهم علم نشانه‌شناسي ـ روشي براي تحليل ابعاد جديدي از يك اثر ـ رمزگان نام دارد. رولان بارت پژوهش‌هايي را در اين باره انجام داده و رمزگان را به پنج نوع كنشي، هرمنوتيكي، نمادين، معنابُني و فرهنگي تقسيم كرده و براي هركدام كاركردي را شرح داده است. در مقالۀ حاضر، با استناد به منابع كتابخانه‌اي و روش توصيفي ـ تحليلي، مباني اخلاقي روابط والدين ـ فرزند در دو باب از قابوس‌نامه (نهم و بيست‌وهفتم) براساس مباني نظريۀ رمزگان بارت كاويده شده است تا اغراض ثانويۀ عنصرالمعالي از بازگويي حكايت‌هاي تعليمي بررسي شود. نتايج كلي پژوهش نشان مي‌دهد كه در سطح رمزگان فرهنگي، ايدئولوژي و بينامتنيت ديني براي تبيين آموزه‌ها نمودي فراگير داشته است. رمزگان هرمنوتيكي در بازنمايي زواياي مبهم روايت تعليمي مؤثر بوده است. تقابل‌هاي دوگاني در رمزگان نمادين، بر تقابل پيوسته ميان خير و شر تأكيد دارد. با بررسي رمزگان معنابني مشخص شد كه عنصرالمعالي با بهره‌گيري از كلمات و عبارت‌هاي ديني، نظام دلالتي اخلاق‌بنياد خود را تبيين كرده و با هدف تقويت آگاهي مخاطب، به تشريح نكات تعليمي مدّنظر خود پرداخته است. همچنين، استفاده از رمزگان كنشي در عينيّت‌نمايي روابط اخلاقي ميان فرزندان و والدين تأثيري بسزا داشته است.

Qaboosnāmeh is one of the didactic and educational literary texts in Persian literature. With a kind of iconoclasm, Onṣor-al-Maʿāli sometimes complicates the language and make the meanings difficult to be gotten by consciously breaking away from the tradition. He inserts codes into the underlying layers of the text and by doing so, he guides the keen audience towards the meaning. In the contemporary area, one of the major branches of semiotics is analyzing new dimensions of a text, which is called cryptography. Roland Barthes has done researches in this realm and has divided the codes into five types of action, hermeneutic, symbolic, semantic and cultural; he has also described a function for each. The present article, by using library sources and descriptive-analytical method explored the ethical foundations of parent-child relationships in two chapters of Qaboosnāmeh (ninth and twenty-seventh) based on Barthes' cryptographic theory to explore the secondary purposes of the author in narrating the didactic tales. The general results of the research show that at the level of cultural codes, both religious ideology and intertextuality have had a comprehensive occurrence in explaining the educating. Hermeneutic codes have been effective in representing the ambiguous dimensions of the didactic narrative. Binary oppositions in symbolic codes emphasize the recurrent contrast between good and evil. Examining the semantic codes, it has been found that the storyteller used religious words and phrases, explained the meaning-oriented semantic system. In addition, to strengthen the audience's awareness, he explained his desired educational points. Furthermore, his using the action codes has also had a significant effect on the objectification of moral relationships between children and parents.