تبيين مسألۀ اقطاع در دورۀ غزنويان (582 ـ 351 ق)

The iqṭāʿ system in the Ghaznavid period (351-582 AH)

اقطاع در اشكال مختلف همواره يكي از شيوههاي مسلط نظام زمينداري، به ويژه در سدههاي نخستين و ميانۀ تاريخ ايران بوده است. اين نوع زمينداري در دورۀ غزنويان به سبب اتكا بر نظام غنيمتگيري چندان رواج نيافت. بنابر قاعده، آنگاه كه دولت توان نداشت تا مواجب سپاهيان را به نقد پرداخت كند، املاك را به شكل اقطاع واگذار ميكرد، اما سؤال اين است كه چرا در دورۀ غزنويان متأخر، يعني از دورۀ سلطان مسعود به‌بعد، بهرغم دشواري شرايط حكومت در پرداخت مواجب نقدي به سپاهيان، نظام اقطاع رواج نيافت؟ اين مقاله با روش توصيف و تحليل كيفي در پي تبيين نظام اقطاع در دورۀ غزنويان متقدم و پاسخ به پرسش مذكور در دورۀ غزنويان متأخر است. بنابر يافته ها، گرچه غزنويان متقدم، نظام اقطاع را تجربه كردند، اما اصلاحات سبكتكين در مناسبات زمينداري از تداوم و تثبيت آن جلوگيري كرد، ديگر اينكه سلاطين متأخر غزنوي، با تأمين حقوق سپاهيان از مال رعيت، از واگذاري مالكيت زمين به شكل اقطاع جلوگيري كردند.

The iqṭāʿ in various forms was a method for land management, especially for centuries in the history of Iran. It was not very popular during the Ghaznavid period due to their dependence on the plunder. The iqṭāʿ rule was that when the government could not pay the troops in cash, it would cede the land to them. Why the iqṭāʿ was not applied even when they had problem in paying the troops during the late Ghaznavid period? This research seeks to answer this question and also to explain the system of iqṭāʿ in the early Ghaznavid period through descriptive and qualitative analysis. The findings show that the early Ghaznavids profited from the iqṭāʿ system, but Sabuktigin's reform in land management prevented the iqṭāʿ system. The later Ghaznavid sultans replaced it by paying the troops from peasants' properties.