جستاري درباره آشنايي‌زدايي در سنت خوشنويسي ايران (مطالعه موردي آثار سياه مشق ميرزا غلامرضا اصفهاني)

An Essay on Defamiliarization in the Iranian Calligraphy Tradition (A Case Study of the SiyahMashq of Mirza Gholamreza Esfahani)

بيان مسئله: از ميان گرايش‌هاي خوشنويسي مي‌توان به سياه مشق قاجاري از نوع كارهاي ميرزا غلامرضا اصفهاني اشاره كرد كه در آن‌ها جلوه‌هاي بصري فرم‌گرايانه در اين آثار بر خوانش ادبي آن ترجيح داده شده است. حال آنكه در گرايش‌هاي مختلف خوشنويسي سنتي به رغم تفاوت در بيان بصري، حروف و عبارات به نيت خوانش متن مطرح شده‌اند. اما در سياه مشق‌هاي ميرزا غلامرضا، بعضاً كاربرد مرسوم نوشتار در درجه دوم اهميت قرار گرفته يا به كلي ناديده گرفته شده. در اين نوشتار اين آثار نماد آشنايي‌زدايي از عملكرد متداول خوشنويسي تلقي مي‌گردند. اين مقاله با تحليل برخي مصاديق شاخص در آثار سياه مشق‌هاي ميرزا غلامرضا و برخي از معاصرين وي در اواخر دوره قاجار مي‌كوشد تا از منظري نو به جنبه‌هاي فرماليستي و انتزاعي آن‌ها بپردازد. هدف: بررسي و بازخواني گرايش‌هاي فرم‌گرايانه در خوشنويسي سنتي و به‌طور اخص سياه مشق‌هاي ياد شده، هدف اين پژوهش است. روش پژوهش: اين پژوهش كه به‌صورت كيفي ارائه شده به شيوه توصيفي-تحليلي با تكيه بر مطالعات ميداني و منابع مستند كتابخانه‌اي يافته‌هاي خود را بيان نموده است. يافته‌ها: آنچه مي‌توان از يافته‌هاي اين نوشتار برشمرد اين است كه سياه مشق‌هاي نستعليق در به‌كارگيري عناصر خوشنويسي از متن تركيبي موزون را ايجاد مي‌كنند كه با معيارهاي معمول و متعارف سنت خوشنويسي تفاوت دارد. از لحاظ كاربرد نيز تأكيد بر فرم‌هاي نوشتاري منجر به جذابيت و رويكرد زيباشناختي خط بدون توجه به مأموريت مرسوم آن يعني خوانايي متن است.

Problem Definition: Problem statement: Among the tendencies of calligraphy, we can mention the Qajar Siyah Mashq of the type of works of Mirza Gholamreza Esfahani, in which formalistic visual effects are preferred in these works of literary reading. whereas, in different tendencies of traditional calligraphy, despite the differences in visual expression, letters and phrases have been introduced with the intention of reading the context. But in Mirza Gholamreza's, SiyahMashq sometimes the "conventional use of writing" is of secondary importance or is completely ignored. In this article, these works are considered as a symbol of unfamiliarity with the common practice of calligraphy. This article tries to deal with their formalistic and abstract aspects from a new perspective by analyzing some significant examples in the black works of Mirzaghlamreza and some of her contemporaries in the late Qajar period. Objective: The purpose of this study is to study and re-read the formative tendencies in traditional calligraphy and especially the mentioned Siyah Mashq. Research Method: This research, which is presented qualitatively in a descriptive / analytical manner, based on field studies and library documented sources, has expressed its findings. Results: One of the findings of this article is that the of Nasta'liq Siyah Mashq in using calligraphic elements create a harmonious composition that differs from the usual and conventional criteria of the calligraphy tradition. In terms of application, the emphasis on written forms leads to the attractiveness and aesthetic approach of the calligraphy letter, regardless of its conventional function of text readability.