سلوك اخلاقي فردي و اجتماعي از نگاه ابن‌عباس

Individual and Social Ethical Conduct from the Viewpoint of Ibn ʿAbbās

ايدئولوژي غالب عامۀ مسلمانان چُنين القاء مي‌كند كه صحابه راويان محض سنّت پيامبر(ص) بوده و انديشه‌هايي متمايز نداشته‌اند. اين‌گونه، عملاً مطالعه‌اي براي بررسي آراء صحابه و شناخت نسبت آن‌ها با هم‌ديگر صورت نگرفته، و خاصّه مطالعۀ تفكّرات اخلاقي و شناخت تمايز آرائشان با هم‌ديگر و با مكتب اهل بيت (ع) يا سنجش نسبت آن آموزه‌ها با تعاليم پيامبر(ص) كم‌تر كاويده، و بيش‌تر مغفول واقع شده است. مي‌خواهيم در اين مطالعه با نگاهي انتقادي به اين رويكرد فراگير، انديشۀ اخلاقي عبدالله بن عبّاس (درگذشتۀ 68) را بازنگريم؛ فقيه و مفسّري از نسلِ صغارِ صحابه كه جايگاهش هم‌چون يك معلّم اخلاق يا تأثير انديشه‌هايش بر فرهنگ اسلامي دوره‌هاي بعد را نكاويده‌اند. اين مطالعه از جنس مطالعات تاريخ انديشۀ اخلاقي است و از ميان منظومۀ آراء اخلاقي ابن‌عباس بر آن دسته از آراء وي تمركز دارد كه دربارۀ بهينه‌سازي سلوك فردي و اجتماعي روايت شده، در تفسيرش از قرآن و سؤالاتش و نقل‌قول‌هايش از پيامبر(ص) هم بازتاب يافته، و بُعدي از ابعاد تفكر اخلاقي او را شكل داده است. اين مطالعه مدخلي خواهد بود براي آن‌كه بتوانيم در گام‌هاي بعد با مقايسۀ تعاليم صحابۀ مختلف، تصويري واضح‌تر از تاريخ انديشۀ اخلاقي مسلمانان در نيمۀ نخست سدۀ يك حاصل كنيم.

The prevailing popular ideology of Muslims suggests that the Companions were mere narrators of the Sunnah of the Prophet (pbuh) and did not have distinct ideas. Thus, in practice, no effort has been done until the contemporary era to study the opinions of the Companions, know their relationship with each other, study moral thoughts, and compare their moral opinions to each other and to the Shiite school of Ahl al-Bayt. Also, comparison of those teachings with the teachings of the Holy Prophet is less explored, and more neglected. This study aims at reviewing the moral thought of Abdullah Ibn Abbas (d. 68 AH/ 688 CE) with a critical look at this comprehensive approach. Ibn Abbas was a jurist and commentator from the younger generation of the Companions, whose position as a moral teacher or the influence of his moral thoughts on Islamic culture and vision of later periods have not been explored. Among his system of moral opinions, this study is devoted to the study of those ideas that have been narrated about the optimization of individual and social behavior. These ideas have been reflected in his commentaries on Qur'anic verses as well as his questions and quotations from the Holy Prophet (PBUH), and have been formed as one of the dimensions of Ibn Abbas's moral thinking.