بررسي صفت عارفانۀ ذكر بر پايۀ مراتب سه‌گانۀ سير و سلوك (تفرقه، فنا، بقا)

The Analysis of the Mystical Attribute of Dhikr (Invocation) Based on the Three Levels of Spiritual Wayfaring (Severance, Annihilation, and Persistence)

اين پژوهش به تحليل صفت عارفانۀ ذكر در برخي از مهم ترين آثار برجستۀ عرفاني تا قرن هفتم هجري مي پردازد. بنيان اين پژوهش بر اساس تحليل ذكر از منظر مراتب سير و سلوك عرفاني است. اين بررسي كه با روشي توصيفي_ تحليلي نگارش يافته، نشان مي دهد كه صفت ذكر در سخن برخي از عارفان، در هر يك از مراتب سه گانۀ سلوك، رويكرد متفاوتي داشته و دچار تحوّ ل و تبدّ ل محتوايي شده است. چنان كه در مرتبۀ نخست سلوك كه مقام فرق است، ويژگي ايجابي و كوشش مدارانه دارد. در اين ساحت سالك سعي در اتّصاف به ذكر و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم كه مقام فنا است، جذبۀ الهي سالك را از وجود مجازي و همۀ صفاتش فاني مي سازد، از اين رو ذكر در عارف، خصوصيتي سلبي و تنزيهي يافته، كوشش او زايل و اتّصافش به ذكر ترك مي شود. اما در مرتبۀ سوم يعني مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهي مي گردد، بر اين اساس ذكر در عارف پس از سلب، مجدداً به شكل ايجابي، امّ ا تحوّ ل يافته نمود مي يابد. نتيجۀ اين بررسي نشان مي دهد كه با وجود اين كه سخنان بيشتر عارفان از ذكر، با ويژگي هاي مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عدّ ه اي از آنان از ذكر؛ علاوه بر مرتبۀ فرق، بر خصوصيات و احكام مرتبۀ فنا و نيز مرتبۀ بقا هم پوشاني دارد.

This study analyzes the mystical attribute of invocation (dhikr) in some of the most important mystical works up to the seventh century AH. The ground of this research is based on the analysis of dhikr from the perspective of steps of mystical journey. This study, written in a descriptive-analytical way, shows that the attribute dhikr in the words of some mystics, in each of the three levels of wayfaring, has been treated with a different approach and has undergone a change in content. In the first stage of the spiritual journey, which is the status of severance, dhikr has a positive and active nature so that in this step, the wayfarer tries to be attributed to dhikr and its implications. In the second step which is the status of annihilation, however, the Divine attraction annihilates the seeker’s virtual existence and all his attributes. Therefore, dhikr in the mystic finds a negative and purifying characteristic, his effort is lost and he is no more attributed to dhikr. But in the third stage, that is, the level of persistence, the mystic becomes the manifestation of the Divine names and attributes, so that dhikr again appears in the mystic in a positive but transformed state. The result of this study shows that although the statements of most mystics about dhikr are consistent with the characteristics of severance step, the words of some of them conform with the characteristics of all the three levels of severance, annihilation, and persistence