تأثير فقه شيعه بر جايگاه زنان در نظام خانوادۀ عصر قاجار (از آغاز تا مشروطيت 1210-1324 ﻫ./1796-1906 م.)

The Impact of Shiite Jurisprudence on the Status of Women in the Qajar Family System (From the beginning to Constitutionalism 1210-1324 AH/ 1796-1906 AD)

پژوهش حاضر به مشخص كردن چگونگي تأثير فقه اماميه بر وضعيت زنان در نظام خانواده از آغاز دورۀ قاجار تا دوران مشروطه مي پردازد، و نتايج حاصل از آن مي تواند به فهم جنبه هايي از واقعيتهاي زندگي جامعۀ زنان در ايران عهد قاجار كمك نمايد. اين پژوهش با رويكرد تاريخي و بهروش توصيفي-تحليلي و با استفاده از داده هاي كتابخانه اي، روند استقرار انديشۀ فقهي اماميه در ايران، وضعيت زنان دورۀ قاجار در نظام خانواده، جايگاه خانوادگي زنان در گفتمان فقهي شيعه، و رابطۀ ميان فقه اماميه و وضعيت خانوادگي زنان در عصر قاجاريه را مورد بررسي قرار ميدهد. جامعۀ اسلامي ايران در حوزۀ نظام خانواده از احكام فقهي اماميه به عنوان انديشۀ مسلط اجتماعي پيروي ميكردند، و عرف وعادات قادر نبودند كه در تقابل با اصول مذهبي قرار گيرند؛ چنانكه احكام اجتهادي-اختصاصي زنان با ارجاع به آيات و روايات مورد استناد فقها قرار مي گرفتند. زنان در نظام خانوادۀ قاجاري از جايگاه فرو دستتري نسبتبه مردان برخوردار بودند. فقه اماميه كه در جامعه تنها نقش همسري و مادري را به زنان اختصاص مي داد، مرجع ترسيم احكام خود را خداوند و هدف آن را تأمين سعادت خانواده و اجتماع و اجراي عدالت ميدانست و جامعه و حكومت را در عدم پذيرش اين قوانين، نامشروع قلمداد مي كرد. پيروي از احكام فقهي از برخي جهات از نتايج سودمندي در روابط اعضاي خانواده برخوردار بود، اما از سوي ديگر در بسياري موارد انديشۀ فقهي در دستيابي به برخي اهداف منسوب به احكام خود ناموفق عمل مي كرد. با توجه به عدم موفقيت فقه اماميه به عنوان انديشۀ مسلط اجتماعي در دستيابي به اهدافش از يكسو و موقعيت پستتر زنان در نظام خانوادۀ قاجاري ازسوي ديگر، اين انديشه در فرودستي جايگاه خانوادگي زنان در دورۀ قاجاريه تأثيرگذار بود.

The present study identifies how Imami jurisprudence affects the status of women in the family system from the beginning of the Qajar period to the constitutional period, and the results can help to understand aspects of the realities of life of women in Qajar Iran. In this study, with a historical approach and descriptive-analytical method and using library data, the process of establishment of Imami jurisprudential thought in Iran, the status of Qajar women in the family system, the family status of women in Shiite jurisprudential discourse, and the relationship between Imami jurisprudence and the status of Qajar women in the family system are investigated. In the field of family system, the Islamic society of Iran followed the rules of Imami jurisprudence as the dominant social thought, and customs were not able to oppose religious principles. In fact, the ijtihad-specific rulings of women were cited by the jurists with reference to verses and narrations. Women had a lower status in the Qajar family system than men. Imami jurisprudence, which assigned only the role of wife and mother to women in society, considered God as the source of drawing its rulings and its purpose was to ensure the well-being of the family and society and the administration of justice. the society and government were considered illegitimate in the case of not accepting these laws. Following the rules of jurisprudence in some ways had beneficial results in the relations of family members, but on the other hand in many cases the jurisprudential thought failed to achieve some goals attributed to its rules. Due to the failure of Imami jurisprudence as a dominant social idea in achieving its goals on the one hand and the inferior position of women in the Qajar family system on the other hand, this idea was effective in lowering the family status of women in the Qajar period.