بررسي «كاركرد» و «شيوه‌هاي اجرايي» عناصر ارتباطي در گوشه‌هاي دستگاه همايون از رديف ميرزا عبدالله

A Study on Functions and Practical Manners of Connection Elements throughout the Gushehs of Dastgah-e Homayun from the MirzaAbdollah Radif

وجود نكات متعدد نظري و عملي از روابط و تناسب مقامات، آوازها و شُعب در رسالات موسيقي قديم، مؤيد اهميت نحوه ارتباط اجزاي آثار موسيقي در ادوار گذشته است. با افزايش اين‌چنين تركيباتي در رديف‌هاي دوره قاجار، جايگاه اين مسأله هرچه‌بيشتر خودنمايي مي‌كند. در اين پژوهش موضوع ارتباط گوشه‌ها ازنظر كاركرد و نيز روش‌هاي آن در رابطه با دستگاه همايون از رديف ميرزاعبدالله براساس نت‌نويسي داريوش طلايي موردبررسي قرار گرفت. در ابتدا با تعريف «عنصر ارتباطي»، مفهوم كلي اين عبارت، مشخص و سپس كاركردها و روش‌هاي آن در قالب سيستم دستگاهي بيان شد. ازنظر كاركردي، عناصر ارتباطي در رابطه با پيوند «دو گوشه»، «يك گوشه و فضاي مُدال مربوطه» و «يك گوشه با بدنه اصلي دستگاه» خلاصه شد. در تقسيمات مربوط به روش‌هاي اجرايي، در كنار موارد عيني كه شامل اجراي «تك‌نت مشترك يا پرشِ ميان دو نت مشترك»، اجراي «ملُدي يا ريتم‌هاي مشابه»، اجراي «انواع فرودها»، اجراي «عناصر مشخصه يك فضاي مُدال معين» مي‌شود، تغيير پرده‌ها به‌عنوان عاملي ديگر جهت رفع سبب تنافر در گام پايه و پيوند با بدنه دستگاه در اين دسته، موردبررسي قرار گرفت. با چنين تقسيم‌بندي‌هايي سعي شد به ديدگاهي روشن از ارتباط‌هاي چندوجهي و هم‌زمان در روند گوشه‌ها دست‌يافته و حركتي درراستاي تحليل بهتر دستگاه همايون برداشته شود. از نتايج به‌دست‌آمده در مورد روش‌هاي اجرايي عناصر ارتباطي، رفع اسباب تنافر بيشتر از بقيه مشاهده شد. اين را مي‌توان به وجود تعدد نت‌هاي مجرد و نيمه‌مجرد در گام پايه دستگاه همايون نسبت داد. ازديگرسو در رابطه با گوشه‌هايي كه ازنظر گستره نغمات از محدوده درآمد فاصله مي‌گيرند، مانند فضاي مُد بيداد، فرودهاي آن‌ها نيز در چند مرحله و يا در چندين گوشه عملي مي‌شود. همچنين مشاهده شد كه براي تغييرات در يك گوشه خاص، زمينه‌سازيِ لازم در گوشه يا گوشه‌هاي قبل به شكل‌هاي مختلف انجام مي‌گيرد.

Concerning some quotes of masters and scholars of Radif and evidence in Dastgahs, as well as the similar point in treatises of the pre-Dastgah system, it seems there are numerous kinds of connecting items in a Dastgah. Therefore, this research was implemented to find the relationships between the components of Dastgah-e Homayun from the MirzaAbdollah Radif. Homayun is one of seven Dastgahs that includes many Gushehs in various modes. The score employed in the analysis of this Dastgah in this article had been transcribed by Dariush Talai. He has written it regarding NurAli Borumand’s interpretation. In this Dastgah the relationships were found to occur generally in three states: “between two Gushehs”, “between one Gusheh and a modal region” and “a Gusheh and the pivotal mode of Dastgah named Daramad.” To analyze the main issue, it needed to define “connection elements” as a primary definition. This item contains two main categories as a practical manner to show a connection. One group is overt elements, and the other which conforms to a principle is about resolving the dissonance factors. In the first group, there are some items as playing: “a common note or a shifting between two certain notes”, “similar rhythmic or melodic phrases”, “similar cadence” and “in a common modal ambiance.” The second item is about the changing notes and modulated Gushehs. The previous author’s research on dissonance factors proposes that the changing notes resulted from varying the notes for resolving a non-perfect fourth interval between the notes of a Dastgah to a perfect fourth one. In describing connections items in Gushehs of Dastgah-e Homayun, it found a collection of serial or/and parallel relationships coincidentally. As a most important result, one of the most practical functions of connection elements is for predisposing a change in the next Gusheh or Gushehs. As well, it was uncovered that the cadence of Gushehs with a modal region that was far from Daramad occurs in two steps or a different Gusheh, e.g. in Bidad mode. Almost all the connection elements exist in the cadence of the previous Gusheh and the introductory phrase of the next one. For that, a criterion is defined to indicate the cadence zone of a Gusheh. It is worth mentioning that in an analysis of Mavalian, the limitation of the third string of Tar in the playing was found to be effective.