سازمان فضايي شهر تبريز در دوره تركمانان و تأثير آن بر نظام ارتباطي ميان مركز شهر قديم با مركز حكومتي جديد در پايتخت‌ هاي صفويان

Spatial Organization of Tabriz in the Turkmen Period and its Influence on the Relationship System between the Old City Center and the New Government Center in the Safavid Capitals

با ورود شاه اسماعيل اول (930-892 ه.ق.) به تبريز و بر تخت نشستن وي در دولتخانه صاحب‌آباد سلسله صفويه در سال 907 ه.ق./1502م. تأسيس شد. شهر تبريز به عنوان نخستين پايتخت صفويان، داراي سازمان فضايي تكوين يافته‌اي از دوره تركمانان (قراقوينلو و آق‌قوينلو) بوده است. آنچه كه ماهيت چنين ساختاري را نيرومند و تأثيرگذار ساخته بود چگونگي مرتبط ساختن مركز شهر قديم با مجموعه حكومتي جديد شهر بود. چنان‌كه طراحي ارسن حكومتي جديد در قزوين (962 ه.ق.) و اصفهان (1006 ه.ق.) به عنوان پايتخت‌هاي بعدي صفويان، از اين امر متأثر بوده است. در شهر تبريز ميدان عتيق به عنوان فضاي شهري كهن شهر، بواسطه فضاهائي تجاري مانند راسته‌هاي بازار و قيصريه به ميدان صاحب‌آباد به عنوان ميدان حكومتي جديد شهر مرتبط گشته بود. اين نظام ارتباطي با تغييراتي در سلسله مراتب عناصر ارتباطي در پايتخت دوم صفويان شهر قزوين، در مجموعه دولتخانه باغ جعفرآباد، ميدان سعادت‌آباد، خيابان و مجموعه بازار نو قابل بازخواني است. اما نقطه عطف اين روند تكويني در شهرسازي مكتب اصفهان و در پايتخت سوم صفويه به وقوع پيوسته است. تحقيق حاضر سعي در پاسخگويي به سوالات مرتبط با سازمان فضايي شهر تبريز در دوره تركمانان، و چگونگي بكارگيري عناصر شهري در قالب يك نظام ارتباطي در پايتخت‌هاي صفويان دارد. هدف از اين مطالعه بررسي ميزان تأثيرپذيري شهرسازي صفويه از الگوي سازمان فضايي شكل گرفته در دوره تركمانان تبريز جهت برقراري ارتباط ميان مركز شهر قديم و جديد است. بدين منظور جهت تبيين اهداف تحقيق مطالعه‌اي تطبيقي ما بين ساختار صفوي سه شهر تبريز، قزوين و اصفهان به عمل آمد. با استفاده از روش تحليل محتواي كيفي داده‌ها جمع‌آوري و تفسير گرديد. در نهايت با جمع‌بندي مطالعات صورت گرفته، اين نتيجه حاصل گشته كه الگوي فضاهاي تجاري و عمومي در قالب مجموعه بازار، جهت مرتبط ساختن مركز شهر قديم با مركز حكومتي جديد، عاملي موفق به منظور ايجاد ساختار شهري انسجام يافته بوده است.

With the arrival of Shah Ismail I (1513-1551 A.D) to Tabriz and his coronation at Sahib-Abad government house, the Safavid dynasty was established in 907 AH / 1502 AD. The city of Tabriz, as the first capital of the Safavids, has had an elaborate spatial organization since the Turkmen period (Qaraqvinlu and Aghqvinlu). What impressed the nature of such a structure was how the old city center was linked with the new governmental city center. The design of a new governmental Arsan (complex) in Qazvin (962 AH) and Isfahan (1006 AH) as the next capital of the Safavids was influenced by this structure. In the city of Tabriz, the Atiq Square as an old urban space was connected to Sahib Abad Square as the new government city square via commercial spaces such as Bazaars and Qeysaries. With changes in the hierarchy of the communication elements, this system can also be tracked in the Second Safavid capital of Qazvin, in the garden complex of Jafarabad Garden, Saadat Abad Square, and the new market complex and street. But the milestone of this developmental trend took place in the urbanization of the Isfahan school in Isfahan as the third Safavid capital. The present research attempts to answer the questions related to the spatial organization of Tabriz during the Turkmen period, and how the urban elements in the form of a communication system in the Safavid capitals was used. The objective of this study is to investigate the effect of the pattern of the spatial organization formed during the Turkmen period in Tabriz on Safavid urbanization in terms of the communication between the old and the new city centers. In order to explain the objectives of our research, a comparative study was carried out between the Safavid structure in three cities of Tabriz, Qazvin and Isfahan. The data were compiled and interpreted using the qualitative content analysis method. Finally, with the comparative analysis of the cases, it has been concluded that the pattern of commercial and public spaces in the form of a bazaar complex to link the old town center with the new government center has been a successful factor in creating a coherent urban structure.