بررسي كانون‌‌هاي صوفيانۀ زنان در سده‌‌هاي سوم تا هشتم هجري

سده‌‌هاي چهارم تا هشتم هجري دوراني كه تصوف و مراكز وابسته به آن در تمام سرزمين‌‌هاي جهان اسلام گسترش يافته بود، بستر مناسبي براي رشد و كنشگري زنان در اين زمينه فراهم آمد. در اين دوران، تجربۀ زيستۀ زنان در طريق سير و سلوك عرفاني، نقش كليشه‌‌اي آنان را كه تنها در قالب مادر، همسر، فرزندآور و موجودي وابسته به مرد، بازنمايي شده بود؛ دگرگون ساخت. در اين سده‌‌ها، زنان صوفي مجلس درس داشتند و سالك مي‌‌پروردند، و برخلاف انتظار خانقاه‌‌داري مي‌‌كردند و برداشت مردانه پنداشتن اين طريق را به چالش مي‌كشيدند. تمركزاصلي اين مقاله بر شناخت مكان‌‌هاي عبادت و زهد ورزي و خانقاه‌‌ها و كانون‌‌هاي زنانِ اهل تصوف، به روش توصيفيتحليلي، است. براساس داده‌‌هاي موجود زنان پيش از شكل‌‌گيري خانقاه‌‌ها، بيشتر در خانه‌‌ها سير و سلوك مي‌‌كردند و در دورۀ شكل‌‌گيري طريقت‌‌ها، در مجالس و برخي خانقاه‌‌هاي اهل تصوف، آموزش مي‌‌ديدند و از سدۀ پنجم به بعد شهرهاي مكّه و قدس به سبب فضاي زيارتي و مجاور شدن زائران و صوفيان، كانونِ گونه‌‌اي خانقاه‌‌ زنان بود كه  جنبۀ نگهداري و دستگيري از زنان نيازمند را نيز داشت. به نظر مي‌‌رسد اين خانقاه‌‌ها زمينه ساز كانون‌‌هاي ديگري به نام رباط‌‌ در شرق سرزمين‌‌هاي اسلامي مانند دمشق، قاهره و حلب و حتي آناتولي بوده باشد. در طريقت‌‌هايِ تسامح‌‌مدار ـ مانند مولويه و بكتاشيه ـ نيز زنان افزون بر حضور در مجالس آموزشيِ اهلِ تصوف، خانقاه‌‌‌‌داري مي‌‌كردند. به اين ترتيب زنان با مديريت خانقاه‌‌ها و آموزش تعاليم صوفيانه و عرفاني به مرتبه‌‌اي از استقلال و رهبري جمعي و مرشديت دست يافتند.