ويژگي‌هاي فني لعاب‌هاي آبي و سفيد صفوي: مطالعات آزمايشگاهي بر روي نمونه‌هاي مكشوفه از گنبدخانه مسجد جامع سلطان حسن تبريز

مجموعۀ عمارت نصريه (ساخته 882 ه.ق) كه به نام‌هاي مسجد جامع سلطان حسن و مسجد و مدرسه حسن پادشاه نيز معروف است، به همراه اكثر بناهاي تاريخي تبريز در زلزله 1194 هجري قمري تخريب شدند. در گمانه‌زني‌هاي سال 1385 در اين مجموعه دو قطعه‌ چيني آبي و سفيد طي خاكبرداري گنبد خانۀ مسجد جامع سلطان حسن كشف شد. از آنجا كه شهر تبريز به لحاظ موقعيت جغرافيايي يك مركز تجاري مهم در مسير راه ابريشم شناخته شده و نقش مهمي در گسترش ارتباطات با آسياي شرق دور و خصوصا چين داشته، به همين دليل يكي از كالاهاي مورد تقاضاي چين در ايران و تبريز چيني‌هاي آبي و سفيد بوده است. لذا اصالت و منشاء دو قطعه سفال مكشوفه از نظر دورۀ تاريخي و محل ساخت آنها سوالات اصلي اين تحقيق هستند. براي پاسخ به اين سوالات از روش‌هاي آزمايشگاهي ساليابي ترمولومينسانس (TLD)، ميكروسكوپ الكتروني (FESEM/EDS) و پتروگرافي استفاده شد. علاوه بر اين نقوش و نشانه‌هاي روي اين سفال‌ها با نمونه‌هاي مشابه و شاهد مورد بررسي و مقايسه قرار گرفتند. نتايج بدست آمده از اين مطالعات نشان مي‌دهد سفالينه‌هاي مورد مطالعه مربوط به اواخر دورۀ صفوي (1058-1050 هجري شمسي) هستند. طبق نتايج پتروگرافي و تجزيه عنصري اين دو نمونه چيني با معدن خاك رس زنوز واقع در شمال غرب تبريز نشان مي‌دهد احتمال استفاده از خاك اين منطقه براي ساخت اين سفالينه‌ها را زياد است. همچنين لعاب اين سفال‌ها از نوع زير رنگي و قليايي بوده و عناصر سازندۀ رنگدانه‌ي آبي آنها كبالت و آهن و رنگ آبي روشن يا خاكستري در آنها از عناصر كروم، كبالت و آهن تشكيل شده است. بر اساس درصد بالاي آهن در اين رنگدانه‌ها همچنين درصد كم آلومينيم در آنها مي‌توان نتيجه گرفت كه برخلاف سفال‌هاي ساخته شده در چين كه جوهر رنگ آبي آنها آلومينات كبالت است جوهر آبي در اين نمونه‌ها از نوع سيليكات كبالت مي‌باشد. شكل و فرم نشان پشت يكي از اين سفالينه‌ها از نوع »نشان‌هاي ويژه « است كه سفالگران دوره‌ي صفوي روي توليدات كارگاه خود نقش مي‌زدند. نقوش روي يكي از سفال‌ها (داراي نشان) از نوع گياهي، حيواني و هندسي و با ظرافت بيشتر به رنگ آبي تيره و خاكستري است، در حاليكه نقش قطعه سفال دوم از نوع انساني (روايتي) با رنگ آبي تيره و روشن است. در مجموع مي‌توان گفت اين سفالينه‌ها در دوره صفوي هستند كه به احتمال زياد در تبريز ساخته شده‌اند.