كيفيت تفكيك مجراي تزاحم و تعارض و تأثير آن بر استنباط فقهي

Investigating the Effect of Dissociation of Ta‘āruḍ and Tazāḥum on Jurisprudential Inference

تزاحم به معناي تمانع و تنافي دو حكم در مقام امتثال امر، در اصول فقه سابقه طولاني ندارد. تا قبل از مرحوم وحيد بهبهاني در اولين كتب فقهي و اصولي موجود تفكيك تعارض از تزاحم به چشم نمي­خورد. از نظر سير تاريخي نخستين دانشمند اصولي كه اين بحث را به صورت كامل مطرح كرده و منقح نمود مرحوم ناييني است. پس از ايشان در اصول فقه اماميه مواردي كه دو حكم در مقام عمل تنافي پيدا مي­كرد تزاحم ناميده شد. با وجود اين معيار در موارد متعدد، فقيهان در الحاق تمانع و تنافي به باب تعارض يا تزاحم اختلاف نظر دارند. در اين مقاله كه به شيوه توصيفي و اجتهادي و با تكيه بر منابع دست اول كتابخانه­ اي به نگارش درآمده بيان شده است اگر دليلي كه در مقام جعل مي­آيد ناظر به مقام امتثال هم باشد بين دو دليل تعارض است لكن اگر دليلي كه در مقام جعل مي­آيد ناظر به مقام امتثال نباشد تعارض تحقق پيدا نخواهد كرد. در اين راستا و با تبيين تاريخي دو اصطلاح فوق، نشان داده شده است كه چگونه "شرطيت قدرت در تكليف" و "امكان يا امتناع ترتب"، مي ­تواند منشأ اين اختلاف باشد.

Tazāḥum in the meaning of "competition of two propositions in practice" does not have a long history in jurisprudence. It does not occur to separate tazāḥum from ta‘āruḍ or conflict resolution, prior to the late jurisprudent Bihbahānī. From a historical perspective the first jurisprudent who has raised this issue was the late Nā’īnī. After him, in the principles of Imāmī jurisprudence, it has been called tazāḥum when two legislations are conflicted in practice and independently discussed. In spite of this separation, it is difficult to diagnose some cases and in many cases the disagreement between jurisprudents is still evident. In this article, which is written in a descriptive and discretionary method, it is expressed that if the statement that comes in the legislature also refers to the authority, it is a conduit of ta‘āruḍ, but if the proposition that comes in the legislative stage does not refer to the practice stage, ta‘āruḍ will not take place. In this regard by historical explanation of the above two terms, ta‘āruḍ and tazāḥum, it has been shown how the "condition of power in duty" and the "possibility or impossibility and acceptance or non-acceptance of tarattub can be the source of these differences.