واپسين سكۀ سلجوقيان در نيشابور: پژوهشي بر دينار طلاي مكشوف از محوطۀ «قهوه‌خانۀ ‌سنگي» برزنون (نيشابور، خراسان‌رضوي)

خراسان در دورۀ سلجوقيان ازمنظر اجتماعي و اقتصادي از اهميت بالايي برخوردار بود و با به قدرت رسيدن سلطان سنجر (552-511 ه .ق.) نيز به هستۀ سياسي امپراتوري سلجوقي بدل گشت. با حملۀ غزها (548 ه .ق.) و به اسارت درآمدن سلطان سنجر اوضاع سياسي، اجتماعي و اقتصادي خراسان دچار آشفتگي گرديد. محوطۀ قهوه خانۀ سنگي برزنون نيز متعلق به دورۀ سلجوقي بوده و با پيدا شدن سكه اي طلايي از سلطان سنجر (ضرب شده در نيشابور به سال 551 ه .ق.) در لايه هاي سطحي آن، احتمال آن مي رود كه در كشاكش اين حملات رو به ويراني گذاشته باشد. به واسطۀ چنين هرج ومرج گسترده اي، متون تاريخي اطلاعات پراكنده و متفاوتي دربارۀ اين واقعۀ تاريخي دارند؛ پس با در اختيار داشتن چنين سكه اي، علم سكه شناسي با تكيه بر علوم باستان شناسي و تاريخ مي تواند اطلاعات ارزشمندي را در اختيار محققين قرار دهد. پس پايه و مايۀ اصلي اين مقاله را سكۀ مكشوف از محوطۀ قهوه خانۀ سنگي و نمونۀ نسبتاً مشابهي از آن (احتمالاً ضرب شده در نيشابور به سال 551 ه .ق.)، تشكيل مي دهد. پرسش هاي اصلي اين پژوهش عبارتنداز: 1. چگونه مي توان با استفاده از اين سكه و نمونۀ مشابه آن بخشي از تاريخ آن عصر را بازسازي نمود؟ 2. با توجه به شرايط حاكم زماني و عوامل تأثيرگذار، سكه هاي مورد بحث توسط چه كسي و با چه هدفي به ضرب رسيده اند؟ اين مقاله بر آن است تا علاوه بر معرفي اين سكه هاي شاخص، به بازسازي و مشخص ساختن علل برخي از حوادث با همراهي داده هاي سكه شناختي در كنار متون تاريخي بپردازد. در نتيجه مشخص گرديد سكه هاي مورد مطالعه پس از آزادي سلطان سنجر از اسارت و به نام او، توسط مؤيد آي ابه ، در جهت مقابله نمودن با اتحاد سلطان محمود (دورۀ اول حكومت 551-548 ه .ق.) و آتسز خوارزمشاه (551-521 ه .ق.) و كسب مشروعيت لازم براي بقاي قدرت و حكومتش در جايگاه امير تابع سلطان سنجر، در نيشابور و حتي بخش هايي از خراسان ضرب شده باشد.