آدام اسميت و انديشه «تجارت آزاد استعماري»، تحليل انتقادي خاستگاه تاريخي نضج يك ايده مغفول

فهم و نقد مكاتب رقيب از لوازم ضروري توليد اقتصاد اسلامي است. «آدام اسميت» را پدر و كتابش «ثروت ملل» را اولين اثر مدون دانش اقتصاد ليبرال مي‌دانند. مرور دقيق زمانه زندگاني اسميت نه‌تنها بسترهاي پيدايش اقتصاد سرمايه‌داري را روشن‌تر مي‌سازد و از اين طريق به جبران ضعف مطالعات تاريخي در فضاي دانش اقتصاد كمك مي‌كند بلكه به فهم بهتر بافت دروني انديشه‌هاي اقتصادي نيز منجر مي‌شود. تحقيق پيش‌ِرو با مراجعه به منابع كتابخانه‌اي و مطالعه اسنادي و سپس مقايسه ميان اسنادي به نكاتي تازه درباره ديدگاه‌هاي اقتصادي اسميت و كتاب ثروت ملل دست يافته است. در ابتدا با تبديل رويدادها به يك سير زماني، به روايتي كلان از تاريخ استعمار بريتانيا و بسترهاي استعماري اقتصاد مدرن پرداخته‌ شده است. نابودي آخرين بقاياي حكومت اسلامي اندلس در 1492م. و اعزام كلمب به غرب و واسكو دا‌گاما به شرق در همين سال، آغاز اين حركت است كه با استعمار متمادي سرزميني كه آمريكا نام گرفت و نيز هندوستان ادامه مي‌يابد. غارت ماوراء بحار، پلانتوكراسي و برده‌داري از مهم‌ترين رويدادها و دوران‌هايي هستند كه به شكل‌گيري نظام «تجارت استعماري» يا «مستعمراتي» منجر مي‌شوند. ثروت ملل در چنين محيط تاريخي‌اي تدوين مي‌گردد و به تجارت استعماري تعلقي عميق دارد. مهم‌ترين استدلال، رجوع به خود كتاب ثروت ‌ملل است. بازخواني بخش‌هايي از جلد چهارم ثروت ملل كه تا‌كنون در ايران ترجمه نشده و ازاين‌‌رو مغفول واقع شده است ـ نشان‌دهنده ديدگاه‌هاي اسميت نسبت به اين تجارت استعماري است. وي آشكارا استعمار را حق بريتانيا دانسته و ميان «تجارت استعماري» و «تجارت استعماري انحصاري» تفكيك قائل مي‌شود و با تأييد مزاياي تجارت استعماري، مشكله خود را انحصاري بودن آن عنوان مي‌كند. او معتقد است انحصاري بودن اين تجارت قابل ادامه نبوده و به اندازه حالت طبيعي و آزاد آن سودمند نيست. راهكار او نه «تجارت آزاد» كه «تجارت آزاد استعماري» است.