زمينه‌ها و ماهيت مشترك قيام‌هاي ايرانيِ خراسان در قرن دوم هجري

Common Background and Nature of the Iranian Uprisings in Khorasan in the AH Second Century

خراسان بزرگ در سده‌هاي نخستين هجري در ماهيت رخدادهاي تاريخي جهان اسلام سهم مؤثري داشت؛ تا جايي كه مي‌توان تحولات و آثار معطوف به آن در اين دوران را «رستاخيز خراسان» ناميد. در كنار وجه فكري- فرهنگي اين تحولات، مطالعه دگرگوني‌هاي سياسي- نظامي و ازجمله قيام‌هايي كه در قالب دفاع همه‌جانبه با بهره‌گيري از زمينه‌هاي فكري موجود، وجه اعتراضي داشتند و به‌طور مشخص در پي دفاع از هويت و احياي ميراث اقتصادي و اجتماعي ايراني بودند، مهم مي‌نمايد. ازاين‌رو تبارشناسي تاريخي و تبيين زمينه‌هاي مشترك مؤثر در وقوع اين قيام‌ها، مسئله مهمي است كه در جاي خود بررسي موقعيت ويژه خراسان را از حيثِ راهبردي، توان سياسي- جغرافيايي، پشتوانه‌هاي فكري- فرهنگي و كارآمدي اقتصادي- اجتماعي را مي‌طلبد. نوشتار حاضر با رويكرد توصيفي- تحليلي و طرح اين پرسش كه: موقعيت راهبردي خراسان در ماهيت قيام‌هاي اين خطه چه تأثيري داشت؟ سعي در بررسي زمينه‌هاي مشترك و ماهيت قيام‌هاي موردنظر دارد. دستاورد تحقيق حاكي از اين است كه قيام‌هاي قرن دوم هجري در ايران با ماهيت اعتراضي خاص خود در خراسان رخ‌داده‌اند و از موقعيت ويژه منطقه و پويايي انديشه سياسي ايراني در آنجا تأثيرپذير پذيرفته‌اند. اين قيام‌ها با ويژگي‌هايي مشترك و ماهيتي عدالت‌خواهانه، دفاع از هويت اجتماعي و احياي ميراث تمدني ايراني را در دستور كار داشتند.

Greater Khorasan in the first centuries AH had an effective role in the nature of historical events in the Islamic world; As far as the developments and effects related to it in this period can be called "Khorasan Resurrection". In addition to the intellectual-cultural aspect of these developments, it is important to study the political-military changes, including the uprisings in the form of comprehensive defense, using the existing intellectual contexts, and specifically seeking to defend the identity and revive Iran's economic and social heritage. Therefore, historical genealogy and explanation of common ground affecting the occurrence of these uprisings is an important issue that instead requires a study of the special position of Khorasan in terms of strategy, political-geographical power, intellectual-cultural support and socio-economic efficiency. The present article uses a descriptive-analytical approach and raises the question: What effect did the strategic position of Khorasan have on the nature of the uprisings in this region? It tries to examine the common ground and the nature of the uprisings in question. The results of the research indicate that the uprisings of the second century AH in Iran took place in Khorasan with their own nature of protest and were influenced by the special situation of the region and the dynamism of Iranian political thought there. These uprisings, with common features and a justice-seeking nature, were aimed at defending social identity and reviving the heritage of Iranian civilization.