بررسي پايداري و سازگاري عملكرد دانه برخي ژنوتيپ‌هاي كلزاي زمستانه

چكيده مبسوط مقدمه و هدف: كلزا يكي از مهمترين گونه‌هاي گياهي دانه روغني در مناطق با شرايط معتدل آب و هوايي است. در اكثر برنامه‌هاي به‌نژادي مخصوصا در مقايسه ژنوتيپ‌ها در محيط‌هاي مختلف، به دليل وجود اثر متقابل ژنوتيپ × محيط تظاهر ژنوتيپ‌ها در محيط‌هاي مختلف، متفاوت است. بنابراين براي برآورد دقيق ميزان عملكرد دانه، بايستي آزمايشات تكرار‌دار منطقه‌اي توسط به‌نژادگران انجام گيرد. مواد و روش‌ها: به‌منظور مطالعه برهمكنش ژنوتيپ × محيط و شناسايي ژنوتيپ هاي پايدار، تعداد 16 ژنوتيپ كلزا طي آزمايشي در پنج منطقه كرج، كرمانشاه، اصفهان، مشهد و همدان در قالب طرح بلوك‌هاي كامل تصادفي در سه تكرار و به مدت دو سال زراعي 95-96 و 96-97 مورد بررسي قرار گرفتند. به منظور تجزيه و تحليل برهمكنش ژنوتيپ با محيط از مدل اثرات اصلي افزايشي و اثرات متقابل ضرب‌پذير (AMMI) و مدلGGE باي پلات (ژنوتيپ و اثر متقابل ژنوتيپ در محيط) استفاده شد. براي بررسي پايداري ژنوتيپ‌ها از آماره ارزش پايداري امي (ASV) استفاده شد. يافته‌ها: نتايج تجزيه واريانس مركب نشان داد كه به‌ترتيب 40/59 ، 26/01 و 33/39 درصد از كل تغييرات مربوط به اثر محيط، اثر ژنوتيپ و اثر متقابل ژنوتيـپ × محـيط بود. نتايج نشان داد كه چهار مؤلفه اصلي مدل AMMI معني‌دار بودند و 88/5 درصد از مجموع مربعات اثر متقابل ژنوتيپ ×محيط را توجيه كردند. ژنوتيپ‌هاي شماره 7 و 2 با داشتن كم‌ترين ميزان ASV و عملكردي بالاتر از ميانگين كل به‌عنوان ژنوتيپ‌هايي با پايداري عمومي خوب شناخته شدند. بررسي باي‌پلات چند ضلعي منجر به شناسايي چهار ژنوتيپ برتر و دو محيط بزرگ شده و ژنوتيپ‌هاي مناسب در هر محيط بزرگ نيز مشخص گرديد. پنج ژنوتيپ ديگر در نواحي قرار گرفتند كه هيچ محيطي در آن قرار نداشت و ارقامي ضعيف در اكثر محيط‌ها بودند. بررسي همزمان پايداري و عملكرد ژنوتيپ‌ها با استفاده از باي‌پلات مختصات محيط متوسط نيز نشان داد كه ژنوتيپ‌هاي 13 و 15 با عملكرد بالا جزء ناپايدارترين ژنوتيپ‌ها بودند. ژنوتيپ 9 با بالاترين عملكرد دانه و پايداري عملكرد نسبي گزينش شد. همچنين دو ژنوتيپ 9 و 7 نزديكترين ژنوتيپ به ژنوتيپ ايده آل بودند. نتيجه‌گيري: تجزيه AMMI و شــاخص پايداري امي (ASV) در مقايســه با نتايج GGE باي‌پلات نشــان داد تمام اين شــاخص‌ها از پتانســيل خوبي براي ارزيابي پايداري عملكرد ژنوتيپ‌ها برخوردار بودند، اما GGE باي‌پلات بسيار كاربردي‌تر بوده و مي‌تواند به صورت گسترده‌اي در بررسي پايداري و سازگاري ژنوتيپ‌ها در مناطق و سال‌هاي متعدد در برنامه‌هاي اصلاح كلزاي زمستانه بكار گرفته شود. بر اساس نتايج حاصل از اين شاخص‌ها ژنوتيپ‌هاي شماره 7 و 2 پايدارترين ژنوتيپ‌ها با سازگاري عمومي بالا بودند.