تقابل جريان‌هاي فكري جهان اسلام مبتني ‌بر گونه‌شناسي رديههاي كلامي الفهرست نديم

مناظرات و مباحث فكري، از مدارس نخبگاني گرفته تا سطح عرصۀ سياسي، همواره بخش مهمي از جريان‌هاي فكري جامعه بوده است. بخشي از بازتاب اين مباحث، از كتاب‌ها و رسائل هر دوره درخور درك و دريافت است. رديه‌نويسي، گونه‌اي نوشتار است كه مضمون اصلي آن اثباتِ بطلان عقيده يا مدعايي ويژه است. مسئلۀ اين پژوهش بررسي رديه‌هاي معرفي‌شده در فهرست نديم است؛ رديه‌هايي كه بيشتر آنها از بين رفته‌اند؛ ولي تحليل نام و گونه‌هاي آنها حامل اطلاعات ذي‌قيمتي، در تحليل تقابل‌هاي جريان‌هاي فكري جامعۀ متقدم اسلامي تا سال 377ق/987م است. اين پژوهش براساس تكنيك گونه‌شناسي، رديه‌هاي كلامي را به سه بخش تقسيم كرده است: رديه‌هاي گروه‌محور (بر اديان، آيين‌هاي التقاطي، فرق و مذاهب)، رديه‌هاي فردمحور (افراد يا آثار آنها) و رديه‌هاي موضوع‌محور.حاصل پژوهش نشان مي‌دهد معتزليان پيشتاز رديه‌‌نويسي بوده‌اند كه بر سايرين و حتي در ميان خود رديه‌هاي بسيار نگاشته‌اند و پس از آن به فاصلۀ بسيار، اماميه قرار دارد. در رديه‌ها بر اديان و آيين‌ها، بيشترين رديه بر نصاري به نگارش درآمده است. در رديه‌ها بر فرق و مذاهب، بر مجبره يا جبرگرايان بيش از همه نقد شده و اين فرقه رد شده است. اين امر نشان‌دهندۀ درگيري انديشگاني جامعۀ اسلامي با مسئلۀ جبر و اختيار است. در رديه‌هاي فردمحور كه بر فرد يا آثار افراد رديه نگاشته شده است، رديه‌ها بيش از همه متوجه معتزليان و مناقشات كلامي ميان آنهاست. بشربن‌معتمر و ابوعلي جبائي پركارترين رديه‌نگارانند. در رديه‌هاي موضوع‌محور، به مسائلي همچون امامت، نبوت، معاد و قرآن بيشتر توجه شده است. بوم اصلي رديه‌نويسان، بغداد است.