تأويل نويني از روابط سياسي آقامحمدخان قاجار و زمان‌شاه دراني

دربارۀ روابط سياسي آقامحمدخان قاجار و زمان‌شاه دراني، تاكنون نظرهاي متفاوت و متعارضي ابراز شده است؛ به طوري كه پژوهشگران افغانستان معاصر، زمان‌شاه را پادشاهي مستقل با قلمرويي فراتر از قلمرو حقيقي‌اش در نظر گرفته‌اند؛ پس بر اين اساس از برخي كنش‌هاي سياسي، همچون اعزام سفير به دربار تهران و نامه‌نگاري با خان قاجار، تأويل خاصي ارائه كرده‌اند. در مقابل، شمار درخور توجهي از پژوهشگران ايراني نيز زمان‌شاه را فقط حاكمي محلي تلقي كرده‌اند كه به جدايي بخش‌هايي از خاك ايران مبادرت كرده است. هدف اصلي نوشتار حاضر سنجش و بررسي انتقادي اين روايت‌ها و رسيدن به تأويل جديدي از اين مناسبات است. در اين چشم‌انداز، روايت منابع قاجار و دراني دربارۀ مسئلۀ خراسان و مرزهاي طرفين در جانب خراسان و تبادل سفرا بررسي شده است. يكي از پرسش‌هاي اصلي اين است: آيا همان طور كه شمار درخور توجهي از دانش‌پژوهان اظهار كرده‌اند، ارزيابي مناسبات آقامحمدخان و زمان‌شاه بر بنياد الگوي سلطانوالي امكان‌پذير است؟ در پژوهش حاضر با بهره‌گيري از روش مقايسه‌اي‌، روايت‌هاي دراني و قاجاري هم‌زمان با يكديگر بررسي و مقايسه مي‌شوند. بر بنياد همين روش مقايسه‌اي معتقديم احمدشاه در جايگاه يكي از سركردگان سپاه نادرشاه و زمان‌شاه، نوادۀ احمدشاه، همچون آقامحمدخان درصدد دستيابي به قدرت در ايران بودند نه جدايي از سرزمين مادري. نظريۀ مقالۀ حاضر اين است كه زمان‌شاه درصدد جدايي از قلمرو ايران نبوده است و نبايد رخدادهاي دهه‌هاي بعد و سياست‌هاي استعماري انگلستان را با عطف به ماسبق، به درانيان مربوط دانست؛ بنابراين گاه تأويل ما از رخدادها بر بنياد وقايع بعدي شكل مي‌گيرد نه بر بنياد خود رخداد و افراد درگير در درون واقعه. در مقالۀ حاضر روابط زمان‌شاه و آقامحمدخان قاجار با عنايت به نيت‌ها و رفتارهاي كنشگران همان زمان بازانديشي مي‌شود.