بررسي مقايسه‌اي بخت اخلاقي در فلسفۀ اخلاق و تجرّي در اصول فقه

A Comparative Study of Moral Luck in Moral Philosophy and Tajarrī in Principles of Islamic Jurisprudence

يكي از مباحث چالش‌برانگيز در دهه‌هاي اخير در محافل فلسفۀ اخلاق، مسئله «بخت اخلاقي» بوده است. «بخت اخلاقي» به اين معناست كه امري خارج از اختيار، در وضع اخلاقيِ مرتكب مؤثر افتد، يعني شخص را مورد قضاوت قرار دهيم، در حالي كه مي‌دانيم پاره‌اي از اجزاي رفتارِ موضوعِ قضاوت، تحت اختيار مرتكب نبوده است. در طرف مقابل، تجرّي - در دانش اصول فقه - نيز وضعيتي مشابه بخت اخلاقي دارد از اين حيث كه امري خارج از اختيار در سرنوشت اُخروي مرتكب مؤثر است. «تجرّي» - در اصول فقه - بدان معناست كه فردي خلاف قطع خويش عمل كرده، آن گاه مشخص شود كه قطعش مصيب به واقع نبوده است؛ آنچه واقع شده، قبح فاعلي داشته، اما قبح فعلي نداشته است. در اين مقاله كوشش شده با مروري بر مباحث مطرح شده در بخت اخلاقي در فلسفۀ اخلاق و تجرّي در اصول فقه، مشابهت‌ها ميان اين دو مسئله تبيين شود. هرچند نقطهٔ ثقل مباحث در دو حوزه متفاوت است و يكي به روايي اخلاقي مي‌انديشد و ديگري به حلّيت و حرمت فقهي، اما پرداخت دقيق دشواره و تطبيق پيشنهادهاي طرح شده در دو حوزه بر يك‌ديگر، مي‌تواند تأثير متقابلي در گره‌گشايي از ابهامات هر دو حوزه به جا نهد.