تدوين و اعتبارسنجي ابزار سنجش سلامت معنوي مبتني بر متون اسلامي مرتبط

Development and validation of spiritual health assessment tools based on related Islamic texts

يكي از مهم‌ترين جنبه‌هاي سلامت انسان، سلامت معنوي است كه بر ديگر ابعاد آن، تأثير بسزايي دارد. با توجه به لزوم ارائه تعريفي جامع از سلامت معنوي و تعيين مؤلفه‌ها و سنجش آن منطبق با فرهنگ و دين جامعه ايراني، پژوهش حاضر با هدف تدوين مدل مفهومي و ابزار سنجش سلامت معنوي مبتني بر متون اسلامي انجام شده است. مطالعه حاضر به روش تركيبي از نوع اكتشافي (كيفي، كمي) انجام شد. در مرحله كيفي، به روش تحليل محتواي كيفي با نظام مقوله‌بندي استقرايي، متغيرها و مؤلفه‌هاي ناشناخته سلامت معنوي كشف‌شده و الگوي مفهومي سلامت معنوي ترسيم شد. جهت استحكام و اعتباربخشي به داده‌ها، از روش مميّزان بيروني يا تأييد متخصصان مرتبط، استفاده شد. سپس ابزار سنجش سلامت معنوي در قالب پرسشنامه‌اي با طيف ليكرت در 70 گويه تدوين شد. در مرحله كمي، در فرآيند اعتبارسنجي پرسشنامه، جهت آزمون روايي پرسشنامه از شاخص‌هاي روايي محتوا و جهت سنجش پايايي آن از روش‌هاي آزمون-آزمون مجدد و سنجش هماهنگي دروني استفاده شد. در مرحله كيفي، مؤلفه‌هاي سلامت معنوي در سه مقوله هسته‌اي مبدأشناسي، راهنماشناسي و معادشناسي طبقه‌بندي شدند. مؤلفه مبدأشناسي شامل 6 مفهوم نگرش توحيدي، يقين، اخلاص، انقطاع، توكل و ذكر بود. مؤلفه راهنماشناسي، شامل دو مقوله اصلي ادب تطبيقي با قرآن كريم (الگوي نظري) و ادب تطبيقي با انبياء و چهارده معصوم (الگوي عملي) بود. مقوله اول شامل دو مفهوم انس با قرآن و عمل به قرآن؛ و مقوله دوم شامل 22 مفهوم تسليم و رضاء، صبر، عمل به واجبات، ترك محرمات، شكر، قناعت، لذت مادي، لذت معنوي، وفاي به عهد، صدق الكلام، اداء امانت، حسن خلق، سخاوت، مروت، خدمت، عفو، عدالت، شجاعت، غيرت، حلم، حياء و كسب روزي حلال بود. آخرين مؤلفه سلامت معنوي، معادشناسي است كه شامل سه مفهوم معادباوري، ياد مرگ و زهد مي‌باشد. درنهايت ابزار سنجش سلامت معنوي بر اساس الگوي مفهومي طراحي شد. در مرحله كمي در مجموع 70 گويه از سوي متخصصين، ضروري، مرتبط و ساده و واضح تشخيص داده شدند و روايي محتوا از سوي خبرگان تأييد شد. ضرايب آلفاي كرانباخ، نشان‌دهنده هماهنگي دروني در تمامي سازه‌ها و زير سازه‌هاي پرسشنامه بود و نتايج حاصل از آزمون- بازآزمون نيز در تمامي مؤلفه‌ها، پايايي پرسشنامه را تأييد نمود .در مطالعه حاضر، بانگاهي جامع به يك انسان كامل با هويت توحيدي ذكرشده در متون اسلامي، مؤلفه‌هاي سلامت معنوي استخراج، الگوي مفهومي آن طراحي و ابزار سنجش آن تدوين و اعتبارسنجي شده است كه درمجموع با مطالعات پيشين در اين زمينه همسو است.

Aim: One of the most important aspects of human health is spiritual health, which has a great impact on other dimensions. Due to the need to provide a comprehensive definition of spiritual health and determine its components and measure it in accordance with the culture and religion of Iranian society, the present study was conducted with the aim of developing a conceptual model and tool for measuring spiritual health based on Islamic texts. Methodology: The present study was conducted by a combined method of exploratory type (qualitative, quantitative). In the qualitative stage, by the method of qualitative content analysis with inductive categorization system, unknown variables and components of spiritual health were discovered and the conceptual model of spiritual health was drawn. To validate the data, the method of external audits or approval of relevant experts was used. Then, the tool for measuring spiritual health was developed in the form of a questionnaire with Likert scale in 70 items. In the quantitative stage, in the questionnaire validation process, content validity indicators were used to test the validity of the questionnaire, and test-retest methods and internal consistency were used to assess its reliability. Results: In the qualitative stage, the components of spiritual health were classified into three main categories: Theology, Cognition of guide, and Eschatology. The theology components included the 6 concepts: monotheistic attitude, certainty, sincerity, detachment, trust in God, and remembrance of God. Components of cognition of guide included the two main categories: matching manner with the Holy Qur'an (theoretical model), and matching manner with the prophets and the fourteen infallibles (practical model). The first category includes the two concepts of familiarity with the Qur'an and practice of the Qur'an; an‎d the second category includes 22 concepts: submission and satisfaction, patience, fulfillment of obligations, abandonment of prohibitions, thanksgiving, contentment, material pleasure, spiritual pleasure, faithful to the covenant, truthfulness, trustworthiness, good-temperedness, generosity, manliness, assistance, forgiveness, justice, courage, Jealousy, forbearance, modesty and halal Livelihood. The last component of spiritual health is eschatology, which includes the three concepts: resurrection-believing, remembrance of death and asceticism. Finally, the tool for measuring spiritual health was designed based on a conceptual model. In the quantitative stage, a total of 70 items were identified by experts as necessary, relevant, simple and clear, and the validity of the content was confirmed by experts. Cronbach's alpha coefficients showed internal consistency in all constructs and sub-constructs of the questionnaire and the test-retest results in all components confirmed the reliability of the questionnaire. Conclusion: In the present study, with a comprehensive view of a perfect human being with the monotheistic identity mentioned in Islamic texts, the components of spiritual health are extracted and its conceptual model is designed, and its measurement tools have been developed and validated, which is in line with previous studies in this field.