مفهوم شناسي واژه كفر در تصوف تا سده پنجم هجري

A Sudy on the Concept of "Kufr" in Sufism until the 5th Century A.H

يكي از مباحث اساسي در تصوف و عرفان اسلامي، بويژه در حوزه عرفان نظري، مفهوم كفر، جايگاه آن در هستي و همچنين نقش آن درباره دين و ايمان است. با جستجو در آثار و مكتوبات به جامانده از عرفاي مسلمان مي توان به ديدگاه هاي متنوعي در اين خصوص دست يافت كه اگرچه گاه در تضاد آشكاري باهم قراردارند؛ اما پس از بررسي و در كنار هم نهادن اين نظرات مي توان به وجود سير تحولي تدريجي براي اين مفهوم در تاريخ تصوف پي برد. مفهوم كفر از قرن دوم هجري هم زمان با ترويج سنت كتابت رسايل عرفاني نزد عرفا و درضمن نظرات گوناگون فقهي و حديثي ايشان، با مضاميني نزديك به تلقي متكلمان و فقهاي مسلمان از آن مطرح شد و پس از گذشت حدود يك قرن معناي متفاوت و مجزايي يافت كه در آثار نامداراني چون جنيد بغدادي و حلاج به وضوح قابل رويت است. كمي بعد اين مفهوم در انديشه عين القضات همداني به نقطه متعالي خود در تصوف و عرفان اسلامي دست مي يابد، مفهومي كه نه تنها با مفهوم ايمان مانعه الجمع نيست، بلكه حتي در دست يافتن به حق و حقيقت نقشي اصلي ايفامي كند. در اين جستار برآنيم از طريق بازخواني و ارزيابي آراء صوفياني كه درباب كفر سخن گفته يا قلم زده اند، سرگذشت مفهوم كفر و تحولات معنايي آن در تصوف تا سده پنجم هجري را پيگيري و بررسي نماييم.

One of the basic issues in Sufism and Islamic mysticism, especially in theoretical mysticism, is the concept of "kufr" and its status in the universe as well as its role in religion and faith. By studying written works of Muslim mystics, we can see various views in this regard. However, these views are sometimes in clear contradiction, but through studying and putting together these views, we can realize that this concept have had a gradual development in meaning throughout the history of Islamic Sufism. From the 2nd century A.H., when Sufis started to write their thoughts and teachings, this concept was used in meanings similar to the viewpoints of Muslim theologians ans jurists. Then, its meanings changed differently and separately in the writings of Junayd and Hallaj. For a while, this concept received a transcendental point in Sufism and Islamic mysticism and in the thought of Ayn al-Quzat Hamdani, where not only it does not essentially contradict with faith, but also plays a key role in achieving Right and Truth. In this essay, by studying and analyzing the opinions of the Sufis who have spoken or written about the Kufr, we will inquire the semantic evolution of the concept of kufr in Sufism until the 5th century A.H.