ارزيابي و پهنه‏بندي كارآيي مصرف آب در استان خراسان رضوي

كشاورزي در استان خراسان رضوي مانند ديگر استان‏هاي خشك و نيمه خشك عمدتاً متكي به منابع زيرزميني مي‏باشد. يكي از روش‏هايي كه باعث بهبود مديريت بهره‏برداري آب و در نهايت، افزايش راندمان مصرف آب مي‏شود، برآورد دقيق تبخير و تعرق يا تخمين ميزان آب مصرفي و نهايتاً كارآيي مصرف آب گياهان مي‏باشد. در اين مطالعه، كارآيي مصرف آب بر اساس نياز آبي محصولات كشاورزي استان خراسان رضوي، براي شهرستان‏هاي (تربت حيدريه، تربت جام، چناران، سبزوار، قوچان، كاشمر، گناباد، مشهد و نيشابور) در طول يك دوره 26 ساله از سال 1362 تا 1388 محاسبه شد. نياز آبي گياهان زارعي (گندم، جو، پياز، چغندرقند، سيب زميني، گوجه‌فرنگي، خيار و هندوانه) از ضرب تبخير و تعرق روزانه گياه مرجع با استفاده از معادله بلانيكريدل در ضريب گياهي به‏دست آمد. همچنين تأثير افزايش دما بر روند تغييرات كارآيي مصرف آب چهار گياه گندم، چغندرقند، گوجه‌فرنگي و يونجه بررسي شد. برازش منحني و ترسيم لايه مرزي با احتمال 95 درصد اطمينان بالا و پايين به‌منظور تعيين ميزان تغييرات عملكرد و كارآيي مصرف گياهان زراعي نسبت به تغييرات نياز آبي گياه انجام شد. عملكرد محصولات با توجه به منحني به سه سطح مديريتي تقسيم شد. منحني‌حد بالايي (مديريت بالا) و حد پايين (مديريت ضعيف) در نظر گرفته شد. روند تغييرات كارآيي مصرف آب گندم و جو در طول مدت مطالعه مشابه هم بود. بالاترين ميانگين كارآيي مصرف آب گندم در تربت جام و چناران (0.59 و 0.53 كيلوگرم بر مترمكعب) مشاهده شد. كارآيي مصرف آب چغندرقند در چناران و تربت حيدريه (3.12 و 3.08 كيلوگرم بر مترمكعب) بيشترين انحراف را با ميانگين استان (2.68 كيلوگرم بر مترمكعب) نشان داد. بيشترين كارآيي مصرف سيب‌زميني در تربت جام (4.05 كيلوگرم بر مترمكعب) و پياز و گوجه‏فرنگي (4.9 و 7/ 4 كيلوگرم بر مترمكعب) در چناران مشاهده شد. كارآيي مصرف آب هندوانه در دو شهر مشهد و نيشابور و كارآيي مصرف خيار در مشهد نسبت به ميانگين استان (به‌ترتيب 2.18 و 5.42 كيلوگرم بر مترمكعب) بيشتر بود. كمترين كارآيي مصرف آب خيار به‌ميزان 4.28 كيلوگرم بر مترمكعب نيز در تربت‏جام مشاهده شد. كاشمر، گناباد و سبزوار شهرهايي بودند كه براي اكثر محصولات كارآيي مصرف آب كمي داشتند، احتمالاً اين امر به‌دليل دماي بالاي هوا در طول فصل رشد محصولات و افزايش نياز آبي گياه مي‏باشد. كارآيي مصرف آب اكثر محصولات در بين سال‏هاي 65 تا 75 داراي نوسانات زيادي بودند و روند قابل ملاحظه‏اي در اين سال‏ها نداشتند، امّا در سال‏هاي بعد كارآيي مصرف آب محصولات به يك تعادل نسبي رسيد و به‏طور ميانگين با شيبي ملايم در حال افزايش بود. با افزايش يك درجه دما در طول دوره رشد گياهان، اختلاف ناچيزي در كارآيي مصرف آب و عملكرد گياهان استان در هر سه مدل مديريت (مديريت‏هاي مزرعه در سطح بالا، متوسط و ضعيف) مشاهده شد. افزايش سه درجه سانتي‌گراد دما تأثير ناچيزي در مدل مديريتي در سطح بالا شد، درحالي‌كه باعث كاهش چشم‏گيري در كارآيي مصرف آب مدل متوسط و ضعيف شد. يونجه به‌عنوان حساس‏ترين گياه به افزايش دما و چقندرقند به‌عنوان مقاومت‌ترين گياه شناخته شد. نتايج اين تحقيق نشان داد كه افزايش دما باعث افزايش خلأ كارآيي مصرف آب مي‌شود و مديريت زراعي تأثير مهم‌تري در كاهش خلا كارآيي مصرف آب در آينده خواهد داشت.