عمليات بازار باز از طريق اوراق وديعه بانك مركزي: ماهيت، الگوي عملياتي و مباني فقهي

Open market operations through central bank Wadiah Sukuk: Nature, operational model, and jurisprudential principles

«اوراق وديعه بانك مركزي» يكي از جديدترين نوآوري‌هاي بانك مركزي در اجراي عمليات بازار باز در چهارچوب منطبق با شريعت محسوب مي‌شود كه داراي ويژگي‌هايي چون سادگي، مصون‌بودن از تورم و عدم نياز به ورود بانك مركزي در فعاليت‌هاي بخش حقيقي اقتصاد ـ برخلاف اوراق مشاركت و ساير انواع صكوك ـ مي‌باشد. پرسش اصلي تحقيق آن است كه مدل عملياتي و مباني فقهي استفاده از اوراق وديعه بر اساس مصوبه شوراي فقهي بانك مركزي كدام است و چه ملاحظات شرعي در رابطه با اين اوراق اهميت دارد‌؟ يافته‌هاي تحقيق كه به روش توصيفي و تحليل محتوا به دست آمده نشان مي‌دهد كه در اوراق وديعه رابطه دارندگان اوراق با بانك مركزي مبتني بر عقد وديعه است و نه قرض و لذا وجوه جمع‌آوري‌شده به ملكيت بانك مركزي در نمي‌آيد؛ بلكه به منظور اجراي عمليات بازار باز انقباضي، مسدود مي‌گردد. زياده پرداختي در اين اوراق نيز تعهد قراردادي محسوب نمي‌شود كه شبهه ربا در رابطه با آن مطرح باشد؛ بلكه مازادي است كه به صورت يك‌طرفه توسط بانك مركزي با هدف تشويق خريداران اوراق، پرداخت مي‌گردد. همچنين، هر چند مقوله جبران كاهش ارزش پول (جبران ماليّت) از جمله مسائل فقهي اختلافي است، اما اين چالش خدشه‌اي در رابطه با الگوي مصوب اوراق وديعه ايجاد نمي‌كند؛ چراكه مبناي فقهي- حقوقي پرداخت مازاد در اوراق وديعه «هبه غيرمشروط» است و نه الزاماً پذيرش «جبران ماليّت». در نهايت بازار ثانوي اوراق وديعه با محدوديت مواجه بوده و جهت جلوگيري از شبهه فقهي معاملات پول با پول، صرفاً امكان واگذاري اوراق به قيمت اسمي وجود دارد. توصيه سياستي تحقيق ضرورت نظارت بر اجراي صحيح اوراق وديعه در عمل و به‌ويژه جلوگيري از تبديل‌شدن هبه غيرمشروط به شرط ضمني (ارتكازي) در طول زمان و ايجاد شبهه حيله رباست.

Central bank Wadiah Sukuk is one of the latest innovations of the Iranian Central Bank in the implementation of open market operations in accordance with Sharia, which has features such as simplicity, protection from inflation, and no need for the Central Bank to enter the activities of the real sector of the economy (unlike other types of Sukuk). The main question of the research is what is the operational model and jurisprudential principles of using Wadiah Sukuk based on the decision of the jurisprudential council of the Iranian Central Bank and what are the religious considerations related to this instrument? The research findings obtained by the descriptive method and content analysis show that in Wadiah Sukuk, the holders' relationship with the central bank is based on a Wadiah contract and not a loan contract, and therefore the collected funds do not become the property of the central bank; It is blocked in order to carry out contractionary open market operations. Overpayment on this Sukuk is also not a contractual obligation; It is a surplus paid unilaterally by the central bank to encourage buyers. Also, although the issue of compensation for the devaluation of money is one of the disputed jurisprudential issues, this challenge does not cause any damage to the approved pattern of Wadiah Sukuk; Because the jurisprudential-legal basis of overpayment in this Sukuk is "unconditional gift". Finally, the secondary market of Wadiah Sukuk is limited and in order to prevent the jurisprudential doubt of money-money transactions (Riba), it is only possible to transfer the Sukuk at face value. The research policy recommendation is the need to monitor the proper execution of the Wadiah Sukuk in practice and in particular to prevent the unconditional gift from becoming an implicit condition (or association) over time and creating suspicion of usury.