بررسي دگرگوني‌هاي الگوهاي معماري مساجد مردمي در ابتداي مدرنيته در ايران نمونه موردي: مساجد شهر قم در اوايل دوره‌ي پهلوي (1304-1340ش)

Development of patterns for the popular mosques of early modern era in the city of Qom

بررسي تاريخ معماري عاميانه ايران از موضوعات پژوهشي ضروري و نسبتاً مغفول مانده براي شناخت راه آيندة معماري است. اين پژوهش به بخش خاصي از اين معماري، يعني مساجدي مي‌پردازد كه در دوران ممنوعيت‌هاي مذهبي رضاخاني و بعد از برداشتن آن در عمق بافت درهم‌پيچيدة شهري قم به تعداد زياد ساخته شده است. اين تحقيق با روش تفسيري ـ تاريخي زمينه‌هاي اجتماعي ـ سياسي و كالبدي ظهور اين دسته از بناها و تحليل الگوهاي فضايي آنها را بررسي كرده است. براي اين پژوهش با بررسي ميداني، بيش از 50 مسجد متعلق به دوران 40ساله اوّل و دوم دوران پهلوي (قبل و بعد از مدرن‌سازي اجباري) شناسايي و به صورت اوليه تحليل شد و از بين آنها، 20 مسجد (با سبك غير سنّتي) كه كمتر دچار تغييرات شده بودند، براي تحليل عميق انتخاب شد. در ضمن اين مطالعه، دو الگوي مسجد بر فرازآب‌انبار و مساجد سرپوشيده، از لحاظ فضايي و عملكردي، به عنوان ويژگي‌هاي خاص مساجد مزبور شناسايي شد. درهمچنين ايجاد بالكن در داخل مساجد پديده ديگري بود كه ردپاي آن در سنّت تكايا، پيگيري شد. از لحاظ ساختي و فرمي، الگوي تيرآهن و طاق‌ضربي آجري نمايان به همراه ستون‌هاي لوله‌اي، نمونه‌هايي از پديده‌هاي خاص شناسايي شده براي اين مساجد بود و در كنار آن، استفاده از پنجره‌هاي باريك عريض يا طويل مطابق سبك مدرن و كتابخانه در مساجد، از مواردي بود كه در امتداد تحول مدرن در اين مساجد ارزيابي گرديد. در مورد علت‌يابي اين پديده‌ها كه پرسش اصلي اين مقاله بود، رويكرد جامعه در واكنش به سياست مدرن‌سازي رضاشاهي و تلاش عامه براي استفاده از پتانسيل‌هاي محلي براي حفظ قالب‌هاي فرهنگي در مقابل خواست حكومتي به عنوان يافته‌هاي اصلي ارائه شده است.

The history of popular architecture of Iran has rarely been a subject of academic inquiry. It includes the buildings that were made by ordinary people rather than social elites or intellectuals. During the transitional period of modernity (the top-down modernization in early Pahlavi era), numerous small mosques emerged in the religious city of Qom. It happened when Reza Shah planned to unveiling Iranian women and close public religious rituals. In this study, at first, the contextual causes of social resistance are analyzed. It involves a search for mosques founded during that era. It is done by field enquiry of 47 documented examples eight of which have had limited changes. So, they are selected for more studies. From spatial point of view, there are two general patterns found including mosques without a courtyard (unlike traditional mosques) and mosques built on the top of old water reservoirs (Aab Anbar). These two phenomena along with the phenomenon of mezzanine in mosques are analyzed to find their historical roots. The search has led to the patterns of Takiyeh in some cases. In the case of Aab Anbars, it is found that this pattern is specific to the city of Qom. The dictatorship of Reza Khan led to emotional efforts to keep a religious atmosphere within neighborhoods so as not to be prevented by the governmental forces. Every old community had a specific water reservore with a tank raised over the ground, and there was an opportunity to use it as a place for religious gatherings. Then, turning towards the matter of form, the structural and technological characteristics of these mosques is taken into account. Some patterns are put as subject of deeper enquiry, such as exposed brick vaults with fine details on steel I-beams and iron-pipe columns as well as long vertical or lateral windows. Another finding of this study regards fixed library shelves in these mosques. The columns are, in some cases, oil pipes. The creative thinking behind the use of in-hand modern elements has many lessons for the contemporary conflicts of localization, and the identifiable character of the form in these mosques as special religious spaces makes them valuable for study in current circumstances.