عنوان مقاله :
«جامع الحساب»: اثري فارسي منسوب به نصيرالدين طوسي در حساب هوايي
عنوان به زبان ديگر :
Jāmiʿ al-ḥisāb: A Persian work attributed to Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Ḥisāb al-hawāʾ
پديد آورندگان :
سعادتمند، فاطمه سادات دانشگاه تهران - پژوهشكده تاريخ علم، ايران
كليدواژه :
جامع الحساب , نصيرالدين طوسي , حساب هوايي , غنية الحسّاب , التكملة في الحساب , تحرير
چكيده فارسي :
«جامع الحساب» يك تك‌نگاري در مبحث حساب هوايي، منسوب به خواجه نصيرالدين طوسي است كه با عنوان متفاوت «الفارسية في الحساب» در فهرست كتابخانۀ اياصوفيه ثبت شده است. در هيچ‌يك از كتاب‌شناسي‌ها و فهارس مخطوطات قديم و جديد، نشاني از اين اثر در حساب هوايي و انتساب آن به طوسي نيست. نصيرالدين طوسي اثر ديگري در حساب هندي موسوم به جوامع الحساب بالتخت والتراب دارد كه در آن، با استفاده از ارقام هندي و تخت و تراب، به سنت هندي حساب مي‌پردازد. گرچه دو كتاب منسوب به خواجه، عنوان‌هايي مشابه دارند اما محتواي آن‌ها از يكديگر متمايز است و در روش‌هاي حسابي دو نظام متفاوت پيش گرفته‌اند. عمدۀ مطالب جامع الحساب برگردان از زبان عربي بوده و طبق شواهد ارائه‌شده در گفتار حاضر، ترجمه و تحرير فارسي مختصري از غنية الحسّاب همامي واسطي است كه شماري از مسائل مطرح‌شده در التكملة في الحساب عبدالقاهر بغدادي را نيز در برمي‌گيرد. تاريخ تأليف اثر مشخص نيست و تاريخ كتابت تنها دست‌نويس يافت‌شده از آن را بايد اواخر سدهٔ هشتم و اوايل سدهٔ نهم قمري دانست.
چكيده لاتين :
The Persian monograph entitled Jāmiʿ al-ḥisāb (The Collection of Arithmetic) and attributed to Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, is recorded in the catalogue of the Ayasofya (Hagia Sophia) Library under the title of al-Fārsiya fῑ al-ḥisāb. No mention is made of this work on Ḥisāb al-hawāʾ (a branch of practical arithmetic) and its attribution to Naṣīr al-Dīn Ṭūsī in any of the bibliographies and catalogues of old and new MSS. Ṭūsī has another book called Jawāmiʿ al-ḥisāb bi al-takht wa-al-turāb in which, by utilizing Indian numerals and an instrument named "takht" (board), he addresses Indian tradition in arithmetic. Although the two books attributed to Ṭūsī have similar titles, their contents differ squarely, following two distinct systems in their arithmetical approach. Jāmiʿ al- ḥisāb is mainly translated from Arabic, which according to the evidence provided in this paper, includes abridged Persian redaction from Ḡunῑyat al-ḥussāb by Humāmῑ Wāsiṭῑ as well as a number of topics presented in al-Takmila fῑ al-ḥisāb byʿAbd al-Qāhir al-Baḡdādῑ. The composition date of the treatise is unknown and its only manuscript accessible traces back to the late 8th-early 9th century-AH/circa 14th-15th century-AD.
