اثر مايكوريزا و پوسته‌ي‎ تخم‎ مرغ بر صفات رشدي و ميزان شاخص خطر گياه ريحان (Ocimum basilicum L.) تحت شرايط آلودگي خاك به فلزات سنگين

سابقه و هدف: يكي از معضلات جدي جوامع زيستي، آلودگي محيط زيست با فلزات سنگين در پي افزايش فعاليت‌هاي صنعتي بدون توجه به ملاحظات زيست محيطي است. با توجه به ماهيت اين نوع از آلاينده‌ها و ماندگاري قابل ملاحظه در اجزاي محيط زيست بويژه خاك، نياز به اصلاح خاك‌هاي آلوده جهت كاهش اثرات اين آلاينده‌ها بر گياهان به عنوان آغازگر زنجيره غذايي، احساس مي‌شود. با توجه به اهميت استفاده از ضايعات در جهت بازيابي آن‌ها و همچنين اثرات متفاوت مايكوريزا (قارچ‌ريشه) در مواجهه با فلزات سنگين، اين تحقيق با هدف بررسي اثر پوسته‌ي تخم‌مرغ و مايكوريزا بر تغييرات شاخص خطر در گياه ريحان مد نظر قرار گرفت.مواد و روش‌ها: اين آزمايش به صورت فاكتوريل در قالب طرح پايه كاملاً تصادفي شامل فاكتورهاي خاك (غيرآلوده، آلوده)، پوسته‌ي‌ تخم‌مرغ (صفر، 3 و 5 درصد وزني) و قارچ‌ريشه (عدم تلقيح، تلقيح شده با گونه‌هاي Funneliformis mosseae و Rhizophagus irregularis به صورت تركيبي) در 3 تكرار (در مجموع 36 واحد آزمايشي) اجرا و گياه ريحان (Ocimum basilicum L.)، با توجه به سطح برگ زياد و توليد ماده خشك مناسب، به عنوان گياه آزمايشي انتخاب گرديد. در پايان مؤلفه‌هاي رشد، غلظت عناصر روي، مس، سرب و كادميوم در گياه، ضريب انتقال، فاكتور جابجايي، نسبت و شاخص خطر در گياه مورد ارزيابي قرار گرفت.يافته‌ها: افزايش سطح آلودگي خاك ارتفاع اندام هوايي را 54 درصد و وزن تر اندام هوايي را 70 درصد كاهش داد. استفاده از پوسته‌ي‌ تخم‌مرغ به ميزان 5 درصد در مقايسه با تيمار شاهد در شرايط خاك آلوده باعث افزايش 32 درصد در ارتفاع اندام هوايي گياه و 16.5 درصد در وزن تر اندام هوايي گياه گرديد. در مقابل تلقيح قارچ‌ريشه ارتفاع اندام هوايي را 25.7 درصد و وزن تر اندام هوايي را 4.47 درصد افزايش داد. روند نسبتاً مشابهي در خصوص وزن خشك اندام هوايي و وزن خشك ريشه مشاهده شد. تحت شرايط آلودگي خاك، كاربرد 5 درصد وزني پوسته‌ي‌ تخم‌مرغ در مقايسه با عدم مصرف آن، مقدار عنصر روي، مس و كادميوم در اندام هوايي گياه را به ترتيب 11.7، 4.16 و 16.7 درصد كاهش داد. در خاك آلوده به فلزات سنگين كاربرد قارچ‌ريشه باعث كاهش معني‌دار غلظت عناصر روي، مس، سرب و كادميوم در اندام هوايي گياه به مقدار 33.8، 2.87، 25.9 و 43.3 درصد گرديد. در خاك آلوده بيشترين مقدار شاخص خطر به ميزان 2.14 در تيمار فاقد پوسته‌ي تخم‌مرغ و عدم تلقيح با قارچ‌ريشه مشاهده شد. تحت تأثير استفاده از 5 درصد پوسته‌ي تخم‌مرغ و تلقيح قارچ‌ريشه، شاخص خطر به ترتيب 14.9 و 36 درصد كاهش يافت. با توجه به نتايج بدست آمده استفاده از تيمارهاي پوسته‌ي تخم‌مرغ و تلقيح قارچ‌ريشه باعث كاهش شاخص خطر در خاك آلوده گرديد كه ميزان اثر با توجه به نوع عنصر متفاوت گزارش شد. البته در مورد هردو تيمار با توجه به سطح غلظت آلاينده‌ها، مقدار شاخص خطر مصرف گياه ريحان به پايين‌تر از حد مجاز آن نرسيد به نحوي كه تحت تأثير كاربرد 5 درصد پوسته‌ي تخم‌مرغ شاخص خطر، 1.54 و در تيمار تلقيح با قارچ‌ريشه 1.31 گزارش گرديد. كمترين ميزان شاخص خطر در خاك آلوده تلقيح شده با قارچ‌ريشه به همراه 5 درصد پوسته‌ي تخم‌مرغ به ميزان 1.16 محاسبه گرديد.نتيجه‌گيري: گياه ريحان كشت شده در خاك آلوده علي‌رغم مؤثر بودن تيمارها در كاهش مقدار شاخص خطر، همچنان در حد خطرآفريني مصرف قرار داشت. در نظر گرفتن نوع و غلظت فلزات سنگين در استفاده بهينه از مواد بازيافتي اصلاحي مانند پوسته‌ي تخم‌مرغ و همچنين اصلاحگرهاي زيستي مانند قارچ‌ريشه، مي‌تواند از اهميت ويژه‌اي برخوردار باشد.