موتيف تلميحي يوسف (ع) در غزليات صائب تبريزي

Allusive motif of Joseph the prophet in Saeb Tabrizi’s lyrical poems/sonnets

صائب تبريزي بزرگ‌ترين شاعر غزل‌سراي سبك هندي است. حضور عناصر تكرارشونده يا موتيف‌ها در غزل او مي‌تواند حكايتگر ذهنيت شاعر و نيز تصويري از جريان‌هاي فكري و انديشگي زمانۀ او باشد. موتيف يوسف با بسامد 937 بار، پركاربردترين موتيف تلميحي شعر او محسوب مي‌شود. شاعر از اين موتيف براي بيان انديشه‌ها و ذهنيت‌هاي متعدّدي سود جسته ‌است و براي ملموس‌ كردن هريك از اين انديشه‌ها، قصۀ يوسف و عناصر آن را به كار گرفته ‌است. هدف اين پژوهش آن ‌است كه كاركردهاي عرفاني موتيف يوسف را بررسي و تحليل كند. جمع‌آوري مطالب در اين تحقيق به شيوۀ كتابخانه‌اي و تحليل‌هاي آن هم به روش توصيفي-تحليلي بوده ‌است. بدين منظور، پس از استخراج ابيات مربوط، توضيح و تحليل معنا و كاركردهاي موتيف، عناصر قصۀ يوسف را بر اساس سير روايت قصّه در قرآن كريم طرح‌ كرده و سپس كاركردهاي عرفاني هريك از عناصر را با توجّه به همان سير روايت قرآن كريم بررسي و تحليل‌كرده‌‌ايم. از مجموع بررسي و تحليل چنين برمي‌‌آيد كه شاعر از موتيف تلميحي قصّۀ يوسف براي بيان مفاهيم و مباحث متعدّد عرفاني از جمله تضاد عقل و عشق، تجلّي، سير و سلوك عرفاني، رياضت، صبر، عشق و حُسن استفاده‌ كرده و البته به كاركردهاي متناقضي نيز رسيده ‌است؛ به‌خصوص در موضوع عشق و حُسن، رياضت و غرور و عشق و تجلّي.

Saeb Tabrizi is the most prominent poet of Indian lyrical poetry. The presence of repetitive elements or motifs in his sonnets can express the poet's mentality as well as a picture of his contemporary movements of thought. The motif of Joseph the prophet with a frequency of 937 times is one of the most widely used allusive motifs in his poetry. The poet has used this motif to express various ideas and mentalities and has used the story of Joseph and its elements to make each of those ideas tangible. This study has aimed to analyze the mystical functions of the motif of Joseph with a library-based and descriptive-analytical method. For this purpose, after explaining and analyzing the meaning and functions of the motif based on the relevant literature, the elements of the story of Joseph have been discussed according to the storytelling process in the Holy Quran. Then, the mystical functions of each element have been studied and analyzed in line with the quranic narration. The analyses reveals that the poet used the allusive motif of Joseph’s story to express various mystical concepts and topics such as, conflict of reason and love, manifestation, mystical quest, austerity, patience and love and goodness, even though he found contradictory functions especially on the subject of love and goodness, austerity and pride and love and manifestation.