توسعه چارچوبي مفهومي براي مدل‌سازي هيدرولوژيكي اجتماعي با رويكرد پويايي سيستم كيفي، محدوده مورد مطالعه: حوضه آبريز مشهد

Development of a conceptual framework for socio-hydrological modeling using qualitative system dynamics approach, Case study: Mashhad basin

مديريت پايدار منابع آبي دشوارترين چالشي‌ست كه جوامع انساني با آن روياروي‌اند و بهبود درك برهمكنش‌هاي پيچيده در سيستم‌هاي پيوسته انسان‌ـ‌آب، در تحقق آن بسيار مورد توجه است. در دهه اخير، مدل‌سازي‌هاي هيدرولوژيكي اجتماعي از پركاربردترين روش‌ها در توصيف برهمكنش‌ها و هم‌تكاملي سيستم‌هاي انساني‌ـ‌‌‌هيدرولوژيكي مي‌باشند. در اين مطالعه، كه اولين كوشش به‌منظور تدوين چارچوبي مفهومي براي مدل‌سازي هيدرولوژيكي اجتماعي با هدف درك سيستم‌هاي پيوسته انسان‌ـ‌آب در ايران است، پس از توسعه چارچوب مفهومي، به‌كارگيري آن مبتني‌بر رويكرد پويايي سيستم كيفي در حوضه مشهد نشان داده شده است. در چارچوب پيشنهادي اثر تصميمات مديريتي بر سيستم طبيعي در قالب متغير واكنش رفتاري و متأثر از حساسيت اجتماعي تعريف شده است. طبق نتايج، هم‌اكنون آركتايپ‌هاي اصلاحات ناموفق، محدوديت رشد و موفقيت براي موفق در حوضه مشهد حاكم مي‌باشند. در واقع واكنش رفتاري متأثر از تقاضاي آب، منجر به تصميمات مديريتي با هدف رشد اقتصادي سودجويانه و بي‌توجه به محدوديت‌هاي سيستم طبيعي شده است. بدين‌ترتيب بهره‌برداري افسارگسيخته از منابع آبي بي‌توجه به نرخ تجديدپذيري صورت گرفته و حساسيت اجتماعي با هدف حفظ پايداري سيستم آبي، نقشي در تصميمات مديريتي نداشته است. مادامي‌كه نقش ساير سطوح اجتماعي حساس به آب در واكنش رفتاري ناديده گرفته شود، حلقه‌ حساسيت اجتماعي به‌عنوان متعادل كننده ارتباط سيستم‌هاي طبيعي‌ـ‌انساني، همواره مفقود و معلول ا‌ست.

Sustainable water resources management is the hardest challenge facing human communities, and improvement of understanding complex interactions in coupled human-water systems is very important in achieving it. In recent decade, socio-hydrological modelling is of the most widely used methods for description of interactions and co-evolution of human-hydrological systems. In this study which is the first attempt to develop a conceptual framework for socio-hydrological modelling in Iran with the aim of understanding coupled human-water systems, after development of the conceptual framework, its application in Mashhad basin based on the qualitative system dynamics approach has been shown. In the proposed framework, the impact of managerial decisions on the natural system has been defined as the behavioural response variable, influenced by community sensitivity. Results showed that, now, fixes that fail, limits to growth, and success to the successful are dominant archetypes in Mashhad basin. In fact, behavioural response influenced by water demand has resulted in managerial decisions aiming at profit-oriented economic growth with no consideration for the natural system limitation. Accordingly, overexploitation of water resources regardless of the renewal rate of water resources has occurred, and community sensitivity with the aim of maintaining the water system sustainability has played no role in managerial decision-making. As long as the role of other water-sensitive social levels in behavioural response is ignored, the community sensitivity loop as a balancer balancing the human-nature relationship remains missing and defective forever.