نقش منابع آبي در مكان‌گزيني محوطه‌هاي دور‌ه ساساني دشت سيستان

Water Resources Role in Sassanid Settlements Placement in the Sistan Plain

دشت سيستان از ديرباز به‌واسطۀ دارا بودن منابع آبي فراوان يكي از مناطق مهم استقرارگزيني انسان‌ها بوده‌است. به‌دنبال تهيۀ نقشه باستان‌شناسي ايران و در بررسي‌هاي روشمند دشت سيستان، محوطه‌هاي دوره ساساني، شناسايي و موقعيت جغرافيايي آن‌ها ثبت شد. تا كنون مطالعۀ جامعي راجع به ارتباط ميان منابع آبي و محوطه‌ها انجام نگرفته‌است، هدف كلي پژوهش حاضر؛ بررسي رابطۀ متقابل محوطه‌هاي دوره ساساني و محيط طبيعي و به‌طور خاص، نحوۀ استقرارگزيني محوطه‌ها بر اساس مؤلفۀ آب است. اين پژوهش به روش توصيفي- تحليلي- تاريخي انجام گرفته و براي نيل به مقصود از نرم‌افزار GIS استفاده شد. جهت دست‌يابي به اهداف پژوهش پس از مطالعه شرايط محيطي، شش متغير شامل: شيب زمين، نوع منابع آبي، فاصله از منابع آبي، نوع خاك، زمين‌شناسي و وسعت محوطه‌ها بررسي شدند و نتايج، گوياي نقش مؤثر منابع آب سطحي در مكان‌گزيني و وسعت محوطه‌ها است. قرارگيري منطقه روي مخروطه‌هاي دلتايي، موجب تغيير مسير كانال‌هاي انشعابي رودخانه‌ها شده و موجب جابهجايي متعدد استقرارها مي‌شد. منابع آبي فراوان، شيب ملايم و به تبع آن، سهولت سرازيري آب در دشت و ظرفيت ايجاد كانال‌هاي انشعابي جهت حفظ فاصلۀ مناسب از رودخانه و همچنين استقرار روي تراس رودخانه‌اي جهت دوري از خطر سيلاب از عواملي هستند كه موجب مي‌شدند سيستان، علي رغم فقدان سفره‌هاي آب زيرزميني و وابستگي مردم به منابع آب سطحي تبديل به يكي از مناطق جاذب جمعيت گردد.

For a long time the Sistan Plain has been one of the important areas for men’s settlement due to abundant water resources. Following the preparation of the archaeological map of Iran and in methodical surveys of the Sistan plain, settlements of the era were identified and their geographical location was recorded. So far no comprehensive study on relation between water resources and settlements has been conducted. The present survey aims for studying reciprocal relation between Sassanid settlements and natural environment in areas based on water component. This research has been carried out through the descriptive -analytical and historical method using GIS software. To reach the research goals after environmental conditions had been studied, six variables including water resources types, distance from water resources, land slope, soil type, Geology and settlements area were studied and results indicate surface water resources effective role in settlements placement and settlements area. Locating on delta fans would lead to change of direction branching canals of rivers, which causes numerous relocations of settlements. The Water resources existence, gentle land slope and consequently ease of water flow down to different areas of plain, branching canals creation capacity to keep the suitable distance to river and also, placement on the alluvial terrace to avoid flood hazards are among the factors turned the area to population absorbing one despite shortage of aquifers and people’s heavy reliance on surface water resources.